Xulosa Sutemizuvchilar trias davrining oxirida yirtqich sudralib yuruvchilar kelib chiqgan. Ularni xonakilashtirish esa taxminan eramizdan 7-4 ming yilliklarga to’g’ri keladi. O’sha davrlardan boshlab xonakilashtirilgan tuyoqli sutemizuvchilardan turli soxalarda insonlar o’z ehtiyojlari uchun foydalanib kelmoqdalar. Hayvonlar inson hayoti uchun juda katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Biz keraksiz dib o’ylaydigan turlarning ham tabiatda o’z o’rni bor ular hech bo’lmaganda oziq zanjirida ishtirok etadi. Insoniyat paydo bo’lganidan boshlab hozirgi voqtgacha ham hayvonlarga bo’lgan qiziqish yo’qolgani yuq. Shuni ham aytish kerakki biz o’rganib chiqgan sutemizuvchilar ichidan juft tuyoqlilar turkumi vakillari ham inson hayotida juda katta ahamiyatga ega. Juft tuyoqlilar sistematikasi ketma ketligiga keladigan bo’lsak shu ketma ketlikda bo’ladi.
Juft tuyoqlilar Xordalilar tipi-boshskeletlilar kenja tipi- to’rtoyoqlilar katta sinfi- sutemizuvchilar sinfiga mansub hayvonlar kiradi. Bu turkumga 150 tadan 174 tagacha hayvon turlari kiritilgan. Juft tuyoqlilar turkumi ikkita kenja turkumga kavsh qaytaruvchilar va kavsh qaytarmaydiganlarga bo’linadi. Kavsh qaytarmaydiganlar kenja turkumi vakilidan respublikamkizda faqat yovvoyi to’ng’izlar( sus scrofa) uchraydi. Shuni ham aytib o’tishimiz kerakki juft tuyoqlilar quvushshoxlilar oilasi vakillari chorvachilikni rivojlantirish maqsadida boqiladigan vakillari insoniyat hayotida qimmatbaho oziq-ovqat, jun, po’stinbop teri, noyob qorako’l terisi, mo’yna shu kabi mahsulotlar bilan ta’minlaydi. Masalan qorako’l terisi eng qimmatbaho teri hisoblanadi.
Qorako’l terilarning ayniqsa, havorang va tillarang xillari judayam yuqori baholanadi. Chorva mollari ( qoramollar, qo’ylar, echkilar ) aholini go’sht mahsulotlari bilan ta’minlaydi. Bundan tashqari juft tuyoqlilarning yana bir o’ziga xos xususiyatlaridan biri ularning ichida judayam chiroyli va ajoyib hayvonlar bor. Masalan: Buxoro bug’usi ( xongul), jayron, morxo’r kabi hayvonlarni keltirishimiz mumkin. Odamlar ularni kuzatganda estetik zavq bag’ishlaydi. Ammo bu hayvonlarni ovlash qat’ian man etiladi. Bu hayvonlar ya’ni Buxoro bug’usi, Ustyurt qo’yi (arqal), morxo’r, Buxoro qo’yi, Qizilqum arxari va juft tuyoqlilardan tashqari ko’k sug’ur, qizil sug’ur, mitti qo’shoyoq kabi hayvonlar O’zbekiston “ Qizil kitob”iga kiritilgan.
Bu noyob turlarni saqlab qolish uchun bizdan keyingi avlodlarga yetkazib berish uchun barchamiz birga harakat qilishimiz kerak. Bu bizning oldimizga turgan ma’suliyatli vazifa hisoblanadi. Asosan bu hayvonlar tog’li hududlarda tarqalgan. Bularning sonining kamayishi noqonuniy va pala partish ov qilinishi va yashaydigan joylarining insonlar tomonidan o’zlashtirilishi kabi sabablar mavjud. Bu kabi muomolarni oldini olish uchun avvalo insonlarni ongini shakillantirish kerak deb o’ylayman. Buning uchun biz maktablarda o’z ish faolyatimizni jarayonida tashkillashtirilgan to’garaklarda va dars jarayonlarida o’quvchi yoshlarga hayvonot olamiga to’g’ri munosabatni shakillantirishimiz va ularga hayvonot olamiga bo’lgan mehr- muhabbatni uyg’otishimiz kerak.
Sutemizuvchilarda uchraydigan ko’pgina yuqumli kasalliklar odam uchun ham xatarli hisoblanadi. Bunday kasalliklarga o’lat (chuma), tulyaremiya, kana ensefaliti, mavsumiy leyshmaniya va boshqalar kiradi. Sug’urlar, yumronqoziqlar,qumsichqonlari va kalamushlar juda havli bo’lgan o’lat kasalligini tarqatadi. Bularning tashuvchisi burgalar hisoblanadi. Nerv sistemasini ishdan chiqaradigan eng og’ir xavfli ensefalit kasalligini qo’zg’atuvchisi viruslar hisoblanadi. Viruslar odamga kanalar va chivinlar orqali o’tadi. Akademik Ye.N.Pavlovskiyning aytishicha tabiatda yuqumli kasalliklarning tarqalishida kerakli sharoit bo’lgan yerlarda tabiiy o’choqlar bo’ladi. Tabiiy o’choqlarda kasallikni qo’zg’atuvchilar uchun qulay sharoit tug’diradi.
