O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi

Tafakkur-bu  predmet  va  hodisalarning  umumiy  xususiyatlarini  aks  ettirish,  ular  o‘rtasidagi  qonuniy 
aloqalar hamda munosabatlarni topish jarayonidir. Boshqacha qilib aytganda, tafakkur-bu borliqni umumlashtirilgan 
holda  va  bevosita  aks  ettirishdir. Tafakkur-inson  aqliy  faoliyatining  yuksak  shaklidir.  Istalgan  ixtiyoriy  faoliyat,  u 
xoh  o‘quv,  xoh  ishlab  chiqarish  faoliyati  bo‘lsin,  uning  natijalarini  oldindan  ko‘rishni  albatta  talab  qiladi.  Biroq 
oldindan  ko‘rish  uchun  dalillarni  umumlashtirish  va  shu  umumlashmalar  asosida  xuddi  shunga  o‘xshash  boshqa 
dalillarga ham tadbiq etish mumkin bo‘lgan xulosalar chiqarish kerak bo‘ladi. Bu ikkiyoqlama yondashish yakkadan 
umumiyga,  umumiydan  yakkaga-tafakkur  orqali  amalga  oshiriladi.  Voqelik  tafakkurda  idrok  va  tasavvurlardagiga 
qaraganda chuqurroq va to‘laroq aks etadi. Narsa vahodisalar o‘rtasidagi eng muhim bog‘lanishlar va munosabatlar 
tafakkur  yordami  bilan  ochiladi.  Binobarin,  tafakkur  insonning  shunday  aqliy  faoliyatidirki,  bu  faoliyat  voqelikni 
eng  aniq  (to‘g‘ri),  to‘liq,  chuqur  va  umumlashtirib  aks  ettirishga  (bilishga),  insonning  tag‘in  ham  oqilona  amaliy 
faoliyat bilan shug‘ullanishiga imkon beradi. 
Bilish  faoliya  sezish  va  idrok  qilishdan  boshlanadi  va  keyin  tafakkurga  o‘tib  ketishi  mumkin.  Biroq 
istagan tafakkur, hatto eng rivojlangan tafakkur ham  hamisha  hissiy bilish bilan,  ya‘ni sezgi,  idrok va  tasavvurlar 
bilan  bog‘langan  bo‘ladi.  Tafakkur  faoliyati  o‘zining  butun  «materialini»  faqat  bitta  manbadan,  ya‘ni  hissiy 
bilishdan oladi. Tafakkur sezgilar va idrok qilish jarayonlari orqali tashqi olam bilan bevosita bog‘lanadi hamda shu 
tariqa olamni aks ettiradi. Bu aks ettirishning to‘g‘riligi (adekvatligi) amaliy faoliyat orqli tabiat va jamiyatni amaliy 
o‘zgartirish jarayonida uzluksiz tekshirilib turiladi. 
Bosh  miya  po‘stining  biron  bir  sohasi  emas,  balki  bosh  miyaning  butun  po‘sti  bajarayotgan  faoliyat 
tafakkurning nerv-fiziologik negizidir. Analizatorlarning miyaga borib tutashgan uchlari o‘rtasida vujudga keladigan 
murakkab va muvaqqat bog‘lanishlar tafakkur  qilish uchun birinchi galda ahamiyatga ega. Tafakkurni yo‘naltirib 
turadigan  asosiy  nerv-fiziologik  negiz  shunday  yo‘l  ko‘rsatib  turuvchi  refleksdirki,  bu  refleks  tafakkur  qilish 
jarayonlarida  katta  rol  o‘ynaydi.  Tafakkur  qilish  jarayoni  biror  psixik  elementlarning  shunchaki  bir-biri  bilan 
almashinishi tarzida voqe bo‘lmasdan, balki alohida aqliy operasiyalar-biz idrok qilayotgan yoki tasavvur qilayotgan 
narsalar  ustida,  umumiylashgan  va  amalda  tushunchalarga  ega  bo‘lgan  ob‘yektlar  ustida  aqliy  harakatlar  qilish 
tarzida voqe bo‘ladi. 
Taqqoslash,  analish  va  sintez,  abstraksiya  va  umumiylashtirish,  konkretlashtirish,  klassifikasiya  (tasnif) 
va sistema (tizim)ga solish aqliy operasiyalarning asosiy turlaridir.