O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi

Taqqoslash-shunday bir aqliy operasiyadirki, bu operasiya ayrim narsalar o‘rtasidagi o‘xshashlikni yoki 
tafovutni, tenglik yoki tengsizlik borligini, bir xillik yoki qarama-qarshilik borligini aniqlashda ifodalanadi. Amaliy 
taqqoslash bir narsani ikkinchi narsaga solishtirib ko‘rilayotganda, masalan, bir qalamni ikkinchi qalamga, o‘lchov 
chizig‘ini  taxtaga  va  kabilarga  solishtirib  ko‘rilayotganda  sodir  bo‘ladi.  Taqqoslash  tasavvur  qilinayotgan  yoki 
qilingan narsalarni bir-biriga fikran solishtirib ko‘rish yo‘li bilan hal bo‘ladi. 
Analiz-  narsani  tarkibiy  elementlarga,  qismlarga  yoki  tarkibiy  belgilarga  bo‘lish  demakdir.  Analizning 
qismlarga  uning  elementlariga  bo‘lgan  munosabati  aniqlanadi.  Psixologiyani  o‘rganish  vaqtimizda  har  bir  psixik 
jarayonni  bir-biri  bilan  taqqoslabgina  qolmasdan,  balki,  shu  bilan  birga,  analiz  ham  qilamiz.  O‘qish  mashg‘uloti 
vaqtida  tafakkurning  analiz  qilish  faoliyati  katta  o‘rin  tutadi.  Chunonchi,  savod  o‘rgatish  odatda  nutqni  analiz 
qilishdan: gapni so‘zlarga, so‘zlarni bo‘g‘inlarga, bo‘g‘inlarni tovushlarga ajratishdan boshlanadi. 
Sintez-analizning  aksi  yoki  teskarisi  bo‘lgan  tafakkur  jarayonidir.  Bunda  tarkibiy  qismlar  yagona  bir 
butunga  birlashadi.  Analiz  va  sintez  bir-biri  bilan  chambarchas  bog‘langandir,  chunki  fikr  jarayonining  ayrim 
bosqichlarida birinchi o‘ringa analiz yoki sintez chiqadi. Sintez elementlarning, narsa va hodisalarning qismlarini bir 
butun qilib qo‘yishdan iboratdir, amaliy analiz bo‘lgani singari amaliy sintez ha bo‘ladi. 
«Tafakkur,-deb yozgan edi I.P.Pavlov,-albatta assosiasiyalardan, sintezdan boshlanadi, so‘ngra sintezning 
ishi  analiz  bilan  qo‘shiladi.  Analiz,  bir  tomondan,  reseptorlarimiz,  periferik  uchlarining  analizatorlik  qobiliyatiga, 
ikkinchi  tomondan  esa,  bosh  miya  katta  yarim  sharlarining  po‘stida  takomil  topuvchi  va  voqelikka  muvofiq 
bo‘lmagan narsalarni voqelikka muvofiq bo‘lgan narsalardan ajratib turuvchi tormozlanish jarayoniga asoslanadi». 

---

 
172 
Abstraksiya-shunday  bir  fikrlash  jarayonidirki,  bunda  tafakkurda  aks  etilayotgan  bir  yoki  bir  necha 
ob‘yektlarning biror belgisi (xususiyati, harakati,  holati,  munosabati)  shu obyekt  yoki ob‘yektlardan  fikran ajratib 
olinadi.t  bu  jarayonda  ob‘yektdan  ajratilgan  bir  belgining  o‘zi  tafakkurning  mustaqil  ob‘yekti  bo‘lib  qoladi. 
Obstraksiya odatda analiz jarayoni yoki analiz natijasida sodir bo‘ladi. Abstraksiya umumlashtirish bilan bog‘liqdir. 
Umumlashtirish-predmetlar  va  xodisalarni  ularning  umumiy  va  asosiy  tomonlarini  ajratib  ko‘rsatish 
asosida bir-birlari bilan fikran birlashtirishdir.  
Klassifikasiya-ko‘p  narsalarni,  holatlarni,  kechinmalarni  guruhlarga  bo‘lish.  Masalan  tibbiyotda 
kasalliklarning  klassifikasiyalari  mavjud:  sil  kasalligi,  zaxm,  yuqumli  kasalliklar.  Anatomiya  fanida  suyaklar 
klassifikasiyasi alohida o‘rganiladi. 
Tushuncha-bu predmet va hodisalardagi umumiy va muhim xususiyatlar hamda sifatlarning kishi ongida 
aks etishidir. Tushunchaning ikki turi bor: biri-konkret tushuncha, ikkinchisi-abstrakt tushuncha.