O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi

birligi va yaxlitligini ta'minlaydi. 
Xotira faoliyati esda olib qolishdan boshlanadi. Biz hamisha biror narsa yoki xodisani idrok qilamiz, biror 
narsa yoki hodisani esda olib qolamiz. Esda olib qolish jarayoni eng avval miya po'stida idrok qilinayotgan narsalar-
buyum,  surat,  so'z,  fikr  va  hokazolarning  «izlari»  hosil  bo'lishidan  va  ayni  vaqtda  esda  olib  qolinadigan  material 
bilan kishida mavjud bilim va tajriba o'rtasida, esda qoladigan materialning ayrim qismlari yoki elementlari o'rtasida 
bog'lanish vujudga kelishidan iboratdir. 
Esda  olib  qolishning  ikki  turi  mavjud:  assosiativ  va  mantiqan  esda  qoldirish.  Bir  vaqtda  va  bir  joyda 
birin-ketin  idrok  qilingan  ikki  yoki  bir  qancha  narsa  va  hodisalarning  obrazlari  o'rtasida  miyada  hosil  bo'ladigan 
bog'lanish assosiativ bog'lanish yoki assosiasiya deyiladi. Masalan, birorta ashulani eshitib turib, ayni zamonda shu 
ashulani  aytayotgan  odamning  o'zini  ham  ko'rsak,  shu  ashulani  idrok  qilish  o'rtasida  yondosh  assosiasiya  hosil 
bo'ladi. Assosiasiyaning yondoshlik assosiasiyasidan tashqari o'xshashlik, qarama-qarshilik turlari ham mavjud. 
Ma'nosiga  tushunib  yoki  mantiqan  esda  olib  qolish  jarayonida  asosiy  o'rinda  fikrlash  jarayonlari  turadi. 
Esda  qoldirilayotgan  materialning  ayrim  qismlari  va  elementlari  o'rtasidagi  ma'no  va  mantiqiy  bog'lanishlarni  fikr 
yuritish  yo'li  bilan  ochiladi.  Ma'no  bog'lanishlarni  ochish  birorta  narsaning  obrazini  oddiy  esda  olib  qolish  emas, 
balki  narsa  va  xodisalarga  xos bo'lgan eng  muhim  va zaruriy bog'lanishlarni ochish demakdir, bir guruh doirasiga 
kirgan narsa va hodisalarning umumiy va muhim belgilari, ular o'rtasidagi sabab va natija bog'lanishlarini aniqlash 
demakdir. 
                                                 
26. 

---

 
167 
O'tmishda idrok qilingan narsalarning hisqtuyg'u, fikr va ish harakatlarning ongimizga qaytadan tiklanishi 
esga  tushirish  deyiladi.  Esga  tushirishning  nerv-fiziologik  asosi  bosh  miya  po'stida  ilgari  hosil  bo'lgan  nerv 
bog'lanishlarning qo'zg'alishidir. 
Idrok  qilingan  narsalar  miyamizda  o'rnashib  qolishi,  esimizda  turishi  tufayli,  ular  turli  usulda  esimizga 
tushishi  mumkin.  Esda  saqlash  deyilganda  ilgari  tug'ilgan  taasurot,  fikr,  his-tuyg'u  va  ish  harakatlarning  jonlanib, 
takrorlanib  turishga  moyillik  paydo  qilishi  va  mustahkamlanishini  tushunamiz.  Ana  shunday  moyillikning  hosil 
bo'lishi va mustahkamlanib qolishi nerv sistemasining plastiklik deb ataluvchi alohida xususiyatga ega bo'lishi bilan 
bog'liq.  Shuning  uchun  ham  nerv  sistemasi  ilgari  bo'lib  o'tgan  tassurotlarni  takrorlashga  tayyor  turadi.  Unutish-
ilgarilari esga olib qolingan narsalarning ongimizdan tamomila yo'qolishi, ya'ni uni esda tutishga batamom qarama-
qarshi jarayon deb tushunamiz. Bu xato fikrdir. Esdan chiqarish xotirani ko'pgina keraksiz detallardan holi qilish va 
eslab qolinganini umumlashtirish, shu orqali esa uning saqlanib qolishiga yordam beradi. Esdan chiqarishning o'ziga 
xos xususiyati uning bir tekisda bo'lmasligidir. Esdan chiqarishning oldini olish uchun u materialni shunday, biroq 
o'z  vaqtida  takrorlash  kifoyadir,  chunki  esdan  chiqarilgan  narsani  qayta  tiklash  uchun  anchagina  mehnat  talab 
qilinadi. 
Xotiraning  mexanizmlari haqidagi fiziologik nazariyalar I.P.Pavlovning oliy nerv  faoliyati qonuniyatlari 
haqidagi ta'limotining eng  muhim qoidalari bilan chambarchas bog'liqdir. Muvaqqat shartli bog'lanishlarning  hosil 
bo'lishi  haqidagi  ta'limot-bu  sub'yektning  individual  tajribasi  tarkib  topishi  mexanizmlari  haqidagi  ta'limot,  ya'ni 
aslida «fiziologik darajada esda olib qolish» nazariyasidir.  
Xotira  kishi  hayoti  va  faoliyatining  barcha  jabhalarida  ishtirok  etishi  sababli  uning  namoyon  bo'lishi 
shakllari  ham  benihoya  rang-barangdir.  Xotiraning  turlarga  bo'linishi,  eng  avvalo,  esda  olib  qolish  va  yana  qayta 
eyaga  tushirish  jarayonlari  o'rin  olgan  faoliyatning  aynan  o'ziga  xos  xususiyatlar  bilan  bog'liq  bo'lishi  kerak.  Bu 
xotiraning  u  yoki  bu  turi  kishida  uning  psixik  tuzilishiga  xos  xususiyat  sifatida  gavdalangan  hollar  uchun  ham 
to'g'ridir. Muayyan psixik xususiyat faoliyatda gavdalanmasidan oldin unda shakllanadi. 
Xotira  ta'riflarining  esda  olib  qolish  va  qayta  esga  tushirish  jarayonlari  sodir  bo'ladigan  faoliyatning 
xususiyatlariga  bog'liqligi  xotiraning  har  xil  turlarini  ajratish  uchun  umumiy  asos  bo'lib  xizmat  qiladi.  Bunda 
xotiraning ayrim turlari uchta asosiy mezonga muvofiq tarzda bo'linadi:  
1) faoliyatda  ko'proq sezilib turadigan psixik  faollikning  xususiyatiga qarab xotira  harakat, emosional,