O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Past narxlar strategiyasi. Past narxlar strategiyasi tovarni sotib 

oluvchilar uning qiymatini idrok etadigan darajadan pastroq, ya’ni 

tovarni o‘z narxidan ko‘ra pastroq baholashni belgilashni ko‘zda tutadi. 

Bu strategiya tadbirkorlar tomonidan bankrotlikdan qochib, ishlab 

chiqarish quvvatini oshirib yuborganda, korxona o‘z mahsulotini bozor-

da uzoq vaqt mavjud bo‘lishini hisobga olmagan holatlarda qo‘llaniladi. 

Past narx strategiyasi sifatli o‘rtadan past (lekin yomon emas) 

tovarlarga nisbatan ham qo‘llaniladi va ularga uzoq muddatga past 

darajadagi narxni o‘rnatishni ko‘zda tutadi. 

Past narxlar strategiyasi, shuningdek, yangi tovarni bozorga olib 

chiqishda uni bozorga tez singib ketishi «yorib o‘tish», iloji boricha 

ko‘proq miqdordagi xaridorlarni qamrab olishi potensial raqobatchi-

larning bozorga kirishini cheklash yoki sekinlashtirish maqsadlarida 

narx belgilashda qo‘llaniladi. «Yorib o‘tish» strategiyasi bozorda o‘z 

o‘rnini mustahkamlab olgandan keyin narxni asta-sekin oshirib borishni 

ko‘zda tutadi. Bu strategiya: agar xaridorlar narx darajasiga yuqori 

ta’sirchanligi bilan xarakterlansa, ushbu tovar ommaviy ishlab 

chiqarilib, mahsulot birligiga xarajatlar ishlab chiqarish hajmi oshishi 

bilan tez pasaysa, agar raqobatchilarning ushbu korxona bilan 

taqqoslanganda xarajatlari ancha yuqori bo‘lsa va ular «narxlar urushi» 

dan qochish uchun o‘z narxlarini pasaytirmasalar muvaffaqiyatli bo‘lishi 

mumkin. 

Past narxlar strategiyasi yangi tovarni bozorga kiritish bosqichida 

uning sotilish istiqbolini aniqlash, narxning maqbul darajasini topish 

imkonini beradi, firmaga o‘zi hatto orzu qila olmaydigan bozorlarga 

kirishga ham imkoniyat berishi mumkin. 

Mahsulot birligini qoplashning past summasiga qaramasdan bu 

strategiyada savdoning hamma hajmini qoplab yuqori summa bilan 

ta’minlanadi. Past narxlar strategiyasi «tez» foyda olishdan ko‘ra uzoq 

vaqt foyda olishni ko‘zda tutadi. Yangi mahsulot ishlab chiqishga ketgan 

xarajatlar bu strategiyada «qaymog‘ini olish» strategiyasiga nisbatan 

ancha vaqt o‘tgandan keyin qoplanadi. 

Past narxlar strategiyasi bozorga tez «yorib kirish» maqsadida firma 

uchun xavfli bo‘lishi mumkin. Past narxlar firmaning ishlab chiqarish 

imkoniyatlaridan sezilarli oshib ketuvchi talabni keltirib chiqarishi 

mumkin. Shunday holat yuz berishi mumkinki, uning oqibatida firma 

282 

 

narxni oshira olmasligi, natijada u moliyaviy yo‘qotishlarga duch kelishi 

mumkin. Past narxlar strategiyasi uzoq muddatli foydaga ziyon 

yetkazishi mumkin. 

O‘rtacha narxlar strategiyasi. Bu strategiya narxlarni xaridorlar 

tomonidan tovar qiymatini idrok etilishi darajasiga ko‘ra belgilashni 

ko‘zda tutadi, ya’ni narx tovarning haqiqiy qiymatiga mos ravishda 

belgilanadi. 

O‘rtacha narxlar strategiyasi korxonada yuqori narxlar strategiyasini 

ham (sifat darajasi boshqacha, xaridorlar o‘ta sezuvchan), past narxlar 

strategiyasini ham (xaridorlar tovarning sifati past, deb tushunishlari, 

raqobatchilar narxning past darajasiga o‘zlarining shunga o‘xshash 

tovarlarining narxini pasaytirish bilan javob berishi mumkin) qo‘llash 

imkoni qolmaganda foydalaniladi. 

 

O‘rtacha narxlar strategiyasi bozorda bir-biriga o‘xshash, 

raqobatlashuvchi tovarlar ko‘pligi tufayli ko‘pchilik korxonalar uchun 

eng tipik strategiya hisoblanadi. Bu strategiya «narxlar urushi» imkonini 

istisno qiladi. Bunday strategiyani o‘zining bozordagi faoliyati uchun 

qulay iqlim barqarorligi va saqlanishidan manfaatdor va foyda olinishiga 

uzoq muddatli siyosat, deb qarovchi korxonalar ko‘proq qo‘llaydi. Bu 

strategiya yangi raqobatchilar paydo bo‘lishiga olib kelmaydi, xaridorlar 

hisobiga «boylik orttirish»ga imkon bermaydi, shu bilan birga qo‘yilgan 

kapitalga adolatli foyda olish imkonini beradi. 

«Maqsadli» narxlar strategiyasi (maqsadli foyda). Bu strategiyada 

maqsadli miqdor foydaning ma’lum (berilgan) summasi qo‘yilgan 

kapitalga foydaning rejalashtiriladigan foizi hisoblanadi. 

 O‘zgarmas narxlar strategiyasi. Bu strategiyada firma o‘z tovari 

narxini iloji boricha o‘zgartirmaslikka intiladi. Xarajatlar o‘sishi 

kuzatilgan holatlarda firma narxni oshirish tomonga qayta ko‘rib chiqish 

o‘rniga hamma o‘ram (upakovka)larni kamaytiradi, tovar tarkibini 

o‘zgartiradi va boshqalar. Shu bilan birga iste’molchi narx o‘sishining 

bunday o‘zgarishini afzal ko‘radi, deb faraz qilinadi. Bu strategiya 

narxning yashirin oshishini aks ettiradi. 

O‘zgaruvchan narxlar strategiyasi. O‘zgaruvchan narxlar ko‘proq 

bozorda, individual bitimlar tuzilganda, uchraydi. O‘zgaruvchan narxlar 

zargarlik, osori atiqa (antikvar) buyumlar sotiladigan do‘konlarda 

foydalaniladi. Bunday narxlardan, shuningdek, sanoatga mo‘ljallangan 

(sanoat tovarlari) tovarlarda ham foydalaniladi. Masalan, mashina va 

uskunalarning lizing bozorlarida bir xil narx bo‘yicha tuziladigan 

283 

 

shartnomalar kamdan kam uchraydi. Bu strategiyaga muvofiq korxona-

lar xaridorning savdolashishga qodirligiga yoki ularning xarid kuchiga 

bog‘liq holda bitta tovar yoki xizmatning narxini o‘zgartiradi. 

Savdolashishni biladigan xaridorlar buni bilmaydiganlarga nisbatan 

kamroq pul to‘laydilar. Zamonaviy raqobatli bozorlarda korxonalar 

o‘zgaruvchan narx strategiyasini yanada ko‘proq o‘tkazadilar. 

Imtiyozli narxlar strategiyasi. Bu strategiyaning mohiyati 

shundaki, sotuvchi (masalan universamda) eng xaridorgir tovarga 

me’yordagi bahosidan, hatto tannarxidan arzonroq narx belgilaydi. 

Savdo uchun bunday strategiyaning maqsadi – xaridorlarni ular ushbu 

arzon tovar bilan bir qatorda yana boshqa tovarlarni ham normal narxda 

sotib olish umidida do‘konga jalb etish, ishlab chiqaruvchilar uchun esa 

– hamma assortiment guruhiga xaridorlar qiziqishini orttirish. Do‘konlar 

bu strategiya bilan o‘z tovar aylanmalarini sezilarli orttirishga erisha-

dilar. 

Zarar ko‘rayotgan yetakchi qo‘yilgan maqsadini realizatsiya qilishi 

uchun tanlangan tovar narxlarga nisbatan o‘ta ta’sirchan odamlar 

tomonidan tez-tez xarid qilinadigan bo‘lishi kerak. Tovarni narxi oson 

eslab qolinadiganini (shakar, sut) tanlash lozim. Xaridorlar xaridlarini 

qaytara borib (bir narsani bir necha marta xarid qilib), shu do‘konga 

kelishga o‘rganib qolishi mumkin. Biroq shuni ham e’tiborga olish 

kerakki, tanlangan tovarlarni juda uzoq vaqt pasaytirilgan narxlarda 

sotish xaridorlarning bunday narxlar normal (tabiiy), deb qabul qilishiga 

olib kelishi mumkin. Imtiyozli narxlar strategiyasi uzoq vaqt uchun 

to‘g‘ri kelmasligi ana shundan kelib chiqadi.  

Raqobat sharoitiga mo‘ljallangan narxlar strategiyalari quyidagilar-

ni o‘z ichiga oladi: 

Narx yetakchiligi strategiyasi. Firmalar tovar yoki xizmatga bozor 

narxini belgilovchi va raqobatchilari ergashishga majbur bo‘ladigan 

narxlar o‘zgarishida tashabbus ko‘rsatuvchi narx yetakchisi sifatida 

chiqadi. Narx yetakchilari bozordagi kuchli pozitsiyalari tufayli o‘z 

narxlarining barqarorligini saqlay oladigan ustun turuvchi firmalar va 

barometrik narx liderlari – bozor sharoiti o‘zgarishlariga yetakchi 

narxining o‘zgarishli moslasha olish qobiliyatini tan oladigan boshqa 

ishlab chiqaruvchilar tomonidan qo‘llab-quvvatlanuvchi firmalar 

hisoblanadi. 

Narx yetakchisiga ergashish strategiyasi. Ushbu strategiyani 

qo‘llay borib, firma, hatto xarajatlari va uning mahsulotlariga talab 

284 

 

o‘zgarganda ham o‘z narxlari o‘zgarishining tashabbuskori bo‘la 

olmaydi. U raqobatchilari (narx yetakchisi) narxi o‘zgarishini e’tiborga 

oladi va unga moslashib oladi. 

Narxlar urushi. Bu strategiya narxlarni tajovuzkorona ravishda 

tushirilishiga asoslangan. Narxlar urushi, odatda, mahsulotga talab 

kamayib, buning oqibatida bozorda ortiqcha takliflar yuzaga kelganda 

paydo bo‘ladi. Chunki narxlar urushi ishlab chiqaruvchilar oladigan 

foydani kamaytiradi. 

 

Nazorat uchun savollar 

 

1. Baho nima? 

2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida qanday narxlar mavjud? 

3. Erkin narx deganda nimani tushunasiz? 

4. Narxga ta’sir etuvchi omillarni sanab bering. 

5. Narx strategiyalarini tushuntiring. 

285 

 

 

 

 

 

XI bob. SOTISH SIYOSATI 

 

11.1.Tovarlarni tarqatish tarmoqlari xususiyatlari va ularning 

tuzilishi 

 

  Tovar ishlab chiqarilib unga narx belgilangach, tadbirkor uni 

tarqatish yoki iste’molchilarga yetkazishga harakat qilishi kerak. Shu 

bois marketing kompleksi tizimida savdo siyosati (o‘tkazish, yetkazib 

berish, sotish) alohida o‘rinni egallaydi. 

Savdo tizimi – tashkilot mahsulotini maqsadli iste’molchilar xarid 

qilishi uchun yengil bo‘ladigan holga keltirishga yo‘naltirilgan 

faoliyatini tavsiflovchi marketing kompleksi elementidir. 

Savdo–mahsulotning korxonadan chiqqandan keyingi bajariladigan 

hamma tadbirlar kompleksini: mahsulotni ishlab chiqaruvchidan 

iste’molchiga yetkazib berishning optimal tizimini tanlash, uning 

transportirovkasi, omborga joylashtirilishi, saqlanishi, ulgurji va 

chakana savdo bo‘g‘inlariga yuborilishi, sotishdan oldin ishlov berish va 

tovarning xususiy sotilishi, shuningdek, sotuvdan keyingi (servis) 

iste’molchilarga xizmat ko‘rsatilishini o‘z ichiga oladi. Savdo 

(o‘tkazish) va sotish tushunchalarining qanchalik mosligi ana shunda 

ko‘rinadi. Savdo (o‘tkazish) o‘zida jarayonlarning butun bir tizimini aks 

ettiradi, sotish esa uni yakunlaydi. 

Savdo tizimi o‘z faoliyatini ifodalashi uchun o‘ziga xos bo‘lgan 

tushuncha ishlab chiqiladi. Ulardan ayrimlariga to‘xtalamiz. 

Mahsulotni iste’molchiga yetkazishgacha bo‘lgan asosiy masalalar-

dan biri savdo kanallarini tanlash hisoblanadi. 

Savdo kanali orqali ishlab chiqarish tashkilotlaridan tovar 

iste’molchilarga yetkazilib, individual  iste’mol qilish yoki foydalanish 

imkoniyati amalga oshiriladi, ya’ni bu tovarlarni ishlab chiqaruvchidan 

iste’molchi tomon harakatlanuvchi yo‘li. 

Sotuv kanali –bu ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga tovar yetib 

borishini ta’minlashda ishtirok etuvchi tashkilot. Sotuv kanali alohida 

olinganda quyidagilar bilan asoslanadi: 

•  mahsulotlarni tarqatishda moliyaviy xarajatlarni qisqartirish; 

286 

 

•  xarajatlarni qisqartirish hisobiga ishlab chiqarishni rivoj-

lantirish; 

•  tovar sotuvini samarali yo‘llar bilan tashkil etish; 

•  sotuv hajmlarining oshishi, maqsadli bozorlarga tovarni 

yetkazish. 

Savdo kanallarini ularni tashkil etuvchi darajalar soni bo‘yicha 

tavsiflash mumkin. 

Vositachilar darajasi – tovarning yaqinlashuvi va unga oxirgi 

xaridorning mulk egasi huquqi bo‘yicha ma’lum ishlarni bajaruvchi har 

qanday vositachi. 

Mustaqil darajalar soni savdo kanali vositasi uzunligini belgilaydi. 

Belgilangan ishni ishlab chiqaruvchining o‘zi va oxirgi iste’molchi 

bajargani uchun ular ham istalgan vosita tarkibiga kiradilar. Uzunligiga 

bog‘liq holda savdo kanallari (vositalari)ning quyidagi turlari farqlanadi. 

Eng soddasi nol darajali kanal (vosita) hisoblanadi. U tovarni 

bevosita iste’molchilarga sotuvchi ishlab chiqaruvchidan tashkil topadi. 

 

0 – darajali kanal 

 

 

 

 

Bir darajali vosita (kanal) o‘ziga bitta vositachini qo‘shib oladi. 

Iste’mol bozorida bu vositachiga odatda, chakana savdogar, ishlab 

chiqarishga mo‘ljallangan tovarlar bozorida esa – bu savdo bo‘yicha 

agent yoki broker hisoblanadi. 

 

1 – darajali kanal 

 

 

 

 

 

Ikki darajali vosita (kanal) ikki turdagi vositachilarni o‘z ichiga 

oladi. Iste’mol bozorlarida, odatda, ulgurji va chakana savdo bilan 

shug‘ullanuvchilar ana shunday vositachilar bo‘lib qoladilar, ishlab 

chiqarishga mo‘ljallangan tovarlar bozorlarida esa bu distribyuter yoki 

diler bo‘lishi mumkin. 

 

Ishlab 

chiqaruvchi 

Ishlab 

chiqaruvchi 

Iste’molchi 

Chakana savdo 

Iste’molchi 

 

287 

 

2 – darajali kanal 

 

 

 

 

 

Uch darajali vosita (kanal) uch turdagi vositachilarni o‘z ichiga 

oladi. Mayda ulgurji vositachilar tovarlarni yirik ulgurji savdogarlardan 

sotib oladilar va ularning chakana savdoning uncha katta bo‘lmagan 

korxonalariga sotadilar. 

 

3-darajali kanal 

 

 

 

 

 

Katta miqdordagi darajalarga ega vosita (kanal)lar ham mavjud, 

biroq ular kamdan kam uchraydi. Ishlab chiqaruvchilar nuqtayi nazarida 

savdo kanali (vositasi) qanchalik ko‘p darajaga ega bo‘lsa, uni nazorat 

qilish imkoniyati shunchalik kam bo‘ladi. 

Savdo vositalarining ko‘rib chiqilgan turlari savdoning ikkita asosiy 

usulini oldindan belgilaydi: nol darajali kanal – bevosita (to‘g‘ridan 

to‘g‘ri) savdo, ko‘p darajali kanallar – bilvosita savdo. 

Savdoni samarali oshirishga integratsiyalangan yondashuv bevosita 

(to‘g‘ridan to‘g‘ri) marketing bo‘lib, bunda kompaniya tomonidan 

iste’molchilarning taklifga ijobiy reaksiyasini va foydani oshirish 

maqsadida masalan, izchillik bilan reklamadan, pochta orqali to‘g‘ridan 

to‘g‘ri marketingdan, telemarketingdan va savdo agentlarining shaxsiy 

tashrifnomalaridan foydalanish yo‘li bilan bir qancha bosqichda 

qo‘llaniladigan turli xil marketing vositalaridan foydalanish. 

Telemarketing – tovarni iste’molchiga bevosita sotish uchun 

telefondan foydalanish. Firma vakillari mijozlardan televizion va 

radioreklamalar, to‘g‘ridan to‘g‘ri pochta orqali va boshqalar asosida 

buyurtma olishda ular (mijozlar) uchun bepul bo‘lgan telefonlardan 

foydalanadilar. 

Televizion marketing – reklama ko‘rsatish yo‘li bilan (birinchi 

javob bergan iste’molchilar imtiyozga ega bo‘ladilar) yoki imtiyozli 

Ishlab 

chiqaruvchi 

Ishlab 

chiqaruvchi 

Ulgurji 

savdo 

Ulgurji 

savdo 

 

Mayda 

ulgurji 

savdo 

Iste’molchi 

 

Chakana 

savdo 

Iste’molchi 

 

Chakana 

savdo

 

288 

 

narxlarda uyga olib kelib berish uchun maxsus televizion kanallardan 

foydalanish. 

Elektron savdo –  kommunikatsiyaning elektron vositalari rivoj-

lanishi va elektron bozorlar paydo bo‘lishi natijasida u yoki bu elektron 

vosita orqali sotish. Butun dunyo bo‘ylab axborot almashuvni 

ta’minlovchi Internet kompyuter tarmog‘i va elektron pochta bevosita 

savdoni amalga oshirish imkonini berdi va jahonning istalgan 

mamlakatidagi mijozlar bilan aloqada bo‘lish imkoniyatini yaratdi. 

To‘g‘ridan to‘g‘ri marketingning bu zamonaviy, nisbatan yangi shakli 

yana tarmoqli marketing, deb ham ataladi. Tarmoqli marketing 

kanallaridan reklama beruvchilar faol foydalanadilar. 

Firmalar Internetda iste’mol tovarlarining imkoni boricha keng 

menyularini taklif qiluvchi elektron do‘konlar ham yaratmoqdalar. 

Xaridorlarni jalb etish uchun do‘kon egalari elektron pochtadan 

foydalanadilar, matbuot nashrlarida e’lonlar beradilar.  

Internet orqali savdo qilish hozirgi paytda zamonaviy savdo qilish 

turi hisoblanadi. Juda ko‘p firmalar mahsulotlarini internetda taklif 

qiladilar. Iste’molchilar o‘zlariga kerakli mahsulotni o‘zlarining 

kompyuteri orqali buyurtma berib sotib olishlari mumkin. Internet orqali 

savdoning ustunlik tomonlari bu birinchidan, vaqt tejaladi, ikkinchidan 

vositachilarsiz to‘g‘ridan to‘g‘ri ishlab chiqaruvchidan olish imkoniyati 

paydo bo‘ladi. 

Shaxsiy savdobilan ishlab chiqaruvchining savdo xodimi unga 

tegishli do‘konlarda yollangan yoki xususiy savdo vakili (agent, 

kommivoyajer) orqali bevosita mijozlarning uyiga, ish joyida yoki 

potensial xaridorlar guruhi (qo‘shnilar, qarindoshlar ) bilan maxsus 

tashkil qilingan joylarda shug‘ullanadi. Bu savdoning o‘ziga xosligi 

xaridorga ishonch, kamchiligi – qo‘shimcha xizmat xarajatlari uchun 

narxning nisbatan balandligi. 

Agar ishlab chiqaruvchi savdo tizimini tashkil etishga kapitalini 

qo‘yishni istamasa, uning uchun vositachi orqali ishlash maqsadga 

muvofiqdir. 

Bilvosita savdo (o‘tkazish, sotish) – savdoning tovar ishlab 

chiqaruvchilarning turli xil mustaqil vositachilar xizmatlaridan 

foydalanadigan turi. 

Tashkillashtirish nuqtayi nazaridan savdoning oddiy vositalari, 

vertikal marketing tizimlari, gorizontal marketing tizimlari va savdoning 

ko‘p vositali tizimlari ajratiladi.  

289 

 

Savdoning odatdagi vositasi- mustaqil ishlab chiqaruvchi, bir yoki 

bir nechta ulgurji sotuvchi va bir yoki bir nechta chakana sotuvchidan 

iborat bo‘ladi. Vositaning har bir a’zosi o‘zi uchun imkoni boricha 

maksimal darajadagi foyda bilan ta’minlashga intiluvchi alohida 

korxonaga vakil bo‘ladi. Vosita kanallaridan birortasi ham aniq 

ifodalangan yetakchilik pozitsiyasiga ega bo‘lmaydi. Bunday vosita 

nizoga sabab bo‘ladi. 

Vertikal marketing tizimi (VMT) – yagona tizim sifatida 

harakatlanuvchi ishlab chiqaruvchi, ulgurji va chakana sotuvchidan 

iborat. Uning a’zolaridan biri egasi bo‘ladi yoki ularga savdo imtiyozini 

beradi yoxud ularni to‘liq hamkorlik bilan ta’minlovchi kuchga ega 

bo‘ladi. VMT kanal muomalasini nazorat qilish va uning o‘z 

maqsadlarini ko‘zlovchi alohida a’zolari orasidagi nizolarning oldini 

olish uchun yuzaga kelgan. VMT o‘z miqdoriga ko‘ra tejamli, bozorda 

katta hukmronlikka ega va kuchlarning takrorlanishini istisno qiladi. 

Bugungi kunda Rossiyaning yangi tikuvchilik kompaniyalari 

(masalan, “Gloriya Jins”) o‘zining to‘liq texnologik sikli bilan 

dizayndan tortib kiyim ishlab chiqarishgacha, ularni xususiy va chakana 

tarmoqlarda realizatsiya qilgunga qadar o‘zida vertikal integratsiyalash-

gan xoldingni namoyon qiladi. Korxona rahbarlarining fikricha, bugun 

faqat ana shunday struktura muvaffaqiyatli rivojlanishga imkon beradi. 

Buni xorij tajribasi ham tasdiqlaydi: butun jahonda kiyimlarning sanoat 

kolleksiyasini yaratish jarayoni – bu moda industriyasi turli profildagi 

korxonalarning: tekstil fabrikalari, dizaynerlik byurolari, tikuv sanoati, 

tizimli chakana operatorlar, yirik savdo tarmoqlarining kompleks ishlari 

natijasidir. 

Gorizontal marketing tizimida ochilayotgan marketing 

imkoniyatlarini egallashda ikki yoki undan ortiq firmalar birlashadi. 

Alohida firmaning yolg‘iz harakat qilishi uchun kapitali, texnik 

bilimlari, ishlab chiqarish quvvati yoki marketing resurslari yetishmaydi. 

Masalan, “Doktor Pepper” firmasida o‘zining alkogolsiz ichimligini 

quyish bo‘yicha quvvati yetmadi va u ishga litsenziyalangan asosda 

“Koka-kola” firmasi bilan hamkorlik qiluvchi “quyuvchi korxona”ni 

jalb etishga qaror qildi. 

Savdoning ko‘p vositali tizimi savdoning ham bevosita, ham 

bilvosita metodlaridan foydalanishni ko‘zda tutadi, ya’ni savdo xususiy 

savdo tarmog‘i hamda mustaqil vositachilar orqali tashkil etiladi. 

290 

 

Savdo vositasining alohida darajasida ishlaydigan bir turdagi 

vositachilar soniga bog‘liq holda turli masofadagi savdo vositalari 

farqlanadi. 

Savdo vositasi kengligi bilvosita savdoning intensiv, istisnoli va 

tanlov turlarini ajratishdan iborat. 

Intensiv (shiddatli) savdo – ko‘p sonli savdo korxonalarida katta 

hajmli tovar zaxiralari mavjud bo‘lishini ta’minlash. Bu usul bilan 

qoidaga ko‘ra kundalik ehtiyoj tovarlari taqsimlanadi. Bu tovarlar uchun 

sotib olish joyi qulay bo‘lishi majburiy. Non, tuz, ichimliklar katta 

seriyalarda chiqariladi va ko‘plab iste’molchilar uchun savdo tarmog‘i 

orqali o‘ta to‘la sotib olish imkoniyati yaratiladi. 

Alohida farqli (istisnoli) savdo – dilerlarning cheklangan miqdoriga 

o‘z savdo hududi doirasida tovarlar sotishga alohida huquq berilishi. 

Bunda alohida dilerlikka, ishlab chiqaruvchi o‘zining tovarlarini 

sotayotgan paytda raqobatchilarining tovarlarini sotmaslik talabini 

qo‘yadi. Savdoning bu metodi avtomobil, ayrim elektron texnikalar, 

nufuzli kiyimlar sotilishi amaliyotida uchraydi. Ishlab chiqaruvchi o‘z 

tovarini sotish uchun alohida huquq berish bilan ancha tajovuzkor va 

tezlashgan (kuchaygan) savdoga, shuningdek, vositachining narxlar 

siyosati, xaridni, kredit operatsiyalarini rag‘batlantirish va turli xil 

xizmatlar ko‘rsatishiga (ta’mirlar, maslahatlar) umid qiladi. 

Tanlab qilinadigan (selektiv) savdo – o‘zida intensiv va alohida 

farqli savdo orasidagi o‘rtacha savdoni aks ettiradi. U vositachilari 

sonini optimallashtirish bilan shunday bog‘langanki, talab qilinadigan 

bozorni qamrab olishni ta’minlash va shu vaqtning o‘zida ulgurji yoki 

chakana savdo qilayotgan sotuvchi ishining nazoratini amalga oshiradi, 

noyob, istiqbolli kabi tovarlar namoyishi bilan bog‘liq emas, o‘rta yoki 

birmuncha yuqori darajadagi savdoni tashkil etadi. 

Savdo qilishning yangi turlari va usullari. 

Amaliyotda sotuvning turli usullari qo‘llaniladi. Asosiylari quyida-

gilar: 

a)  markazlashgan va markazlashmagan sotuvni tashkil etuvchi 

savdo tizimi; 

b)  sotuv va tashkil qilishning shaxsiy, tashqi shakllari (savdo 

shakllari); 

c)  bevosita va bilvosita sotuvchi vositachilar (sotuv yo‘llari). 

 

Vositachilar soniga qarab tovarlarni sotish va tarqatish kanallarida 

ma’lum bosqichlar, ya’ni tovarni ishlab chiqarishdan iste’molchiga 

291 

 

yetkazib berishda yuridik firmalar yoki jismoniy shaxslar shaklida 

namoyon bo‘ladi. Oraliq bosqichlar soni tarqatish kanali uzunligini 

belgilaydi. Nol bosqichli kanalda vositachi bo‘lmaydi. Ishlab 

chiqaruvchi o‘z kuchi, bo‘limlari orqali sotuv bilan shug‘ullanadi. 

 Ma’lumki, chakana savdo tovarlar bozorida faoliyat ko‘rsatadi. 

Ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun texnik vositalar sotuvchi bozorda 

sotuv bo‘yicha broker, agent, distribyuter faoliyat ko‘rsatadi. Kichik 

chakana sotuvchi yirik chakana sotuvchidan tovarlarni olib, chakana 

savdo do‘konlariga tarqatadi yoki o‘zi xususiy do‘konida sotadi. 

Tarqatish jarayonida vositachilar xizmatidan foydalanish firmani 

transport xarajati, omborxonalar kerakligini istisno qiladi. Boshqa 

kamchiligi bu holda ishlab chiqruvchi iste’molchi bilan munosabatda 

bo‘lmaydi. Ishlab chiqaruvchi korxona 2 bosqichli tarqatish kanalidan 

foydalanganda, bevosita va bilvosita kanallarda vositachiga nafaqat 

tovar va xizmatlarni sotish, balki sotuvdan keyingi xizmatlarni ham unga 

topshiradi. Bunday vazifalarning bajarilishi muntazam iste’molchilar 

segmentiga ega bo‘lishni, sotish kanallari faoliyati samarasini oshiradi. 

To‘g‘ri marketing - bu xaridor bilan turli vositalar orqali to‘g‘ridan 

to‘g‘ri muloqot bo‘lib, xaridorni mahsulotni sotib olishga ishontirishdan 

iborat. 

Franchayzing  - bu savdo qilish usulining zamonaviy shakllaridan 

biri bo‘lib hisoblanadi. Bunda franchayzing firmasi franchayzer 

firmasining tovar markasi, nomlanishi va reklamasidan foydalanib, 

tovarni ishlab chiqarish, taqsimlanishi, sotish va taklif etilishida bevosita 

qatnashadi. AQShda chakana savdoning 50 % qismi franchayzing tizimi 

orqali amalga oshiriladi.