O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Tovarni peshtaxta orqali sotish - tovar sotishning odatdagi usuli 

bo‘lib, unda xaridorlarga xizmat qilish jarayonining deyarli hamma 

asosiy elementlari, chunonchi, tovarlarni ko‘rsatish va uning 

assortimenti bilan tanishtirish, hisob-kitob qilish va haqi to‘langan 

tovarni topshirish ishlarini peshtaxta yonida turgan sotuvchi bajaradi. 

Xaridorlar o‘ziga-o‘zi xizmat qilishi asosida tovar sotish usulida 

savdo maydoni devorlari yoniga yoki o‘rtasiga terib qo‘yilgan hamma 

tovarlar yoniga xaridorlar bemalol borib, mustaqil tanlab olib, inventar 

savatlar yoki aravachalarga o‘zlari solishlari mumkin, tovarning haqi 

do‘kondan chiqaverishdagi yagona hisob-kitob joyida to‘lanadi. 

292 

 

Tovarni ochiq yoyib qo‘yib sotishda xaridorlar sotuvchining ish 

joyiga bemalol borib mustaqil tanishishlari, sotuvchining maslahati va 

yordami bilan o‘zlariga kerakli tovarni tanlab olishlari mumkin. 

Tovarlarning namunalarini ko‘rsatib sotish usuli sharoitida 

xaridor savdo maydoniga qo‘yilgan namunalarga qarab o‘ziga kerakli 

tovarlarni mustaqil ravishda yoki sotuvchi yordamida tanlaydi, uning 

haqini to‘lagandan keyin tegishli tovarni bevosita do‘kondan oladi yoki 

qo‘shimcha haq evaziga uyiga eltib berishga buyurtma beradi.  

Tovarni aholining buyurtmasiga muvofiq sotish usulida xaridor 

o‘ziga kerakli tovarga do‘konning buyurtma bo‘limida yoki sanoat 

korxonasi, qurilish, muassasa, dala shiyponi, istiqomat joyida tashkil 

etilgan buyurtma qabul qilish joyida oldindan buyurtma beradi.  

Savdoning ilg‘or usullaridan biri savdo avtomatlari orqali savdo 

qilish hisoblanadi. Savdo avtomatlari savdoning ijtimoiy-iqtisodiy 

samaradorligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi, ya’ni savdoda iste’mol 

xarajatlarini kamaytirish iste’molchi hukmron bo‘lgan sharoitda muhim 

ahamiyatga ega: 

- chakana savdo korxonalarining namoyish zalida tushirilgan 

narxlarda kataloglar bo‘yicha nooziq-ovqat tovarlarini sotish; 

- shahar markazida joylashgan va kichik savdo maydoniga qat’iy 

interyer, uncha ko‘p bo‘lmagan xodimlarga ega bo‘lgan chakana savdo 

korxonalarida narxi tushirilgan cheklangan assortimentdagi tovarlar 

bilan savdo qilish; 

- “qulay do‘konlar”, cheklangan assortimentdagi tovarlar asosan 

yangi oziq-ovqat mahsulotlari bilan savdo qiluvchi hamda xaridorlarga 

butun kun mobaynida xizmat ko‘rsatadigan savdo korxonalarida sotish. 

Sotish kanallarining bosqichlari, subyektlari strukturasi (a’zolari) 

tarqatish kanali tarmog‘ining shakllanishida muhim ahamiyatga ega. 

Vositachining turi aniqlangandan so‘ng vositachi qaysi tashkilot 

nomidan kimning hisobiga operatsiyalarni bajarayotganini bilishi 

maqsadga muvofiq hisoblanadi. 

Bunday yondashuvda 4 turdagi vositachilardan foydalanish 

mumkin:  

1) diler(o‘z nomidan va o‘z hisobidan ishlaydi);  

2) distribyuter(boshqa firma nomidan va o‘z hisobiga);  

3) komissioner(o‘z nomidan va boshqalar moliyaviy mablag‘i 

hisobiga)  

293 

 

4) agent, broker (boshqasi nomidan va o‘zga firma hisobiga) 

faoliyat ko‘rsatadi. 

Diler – shartnoma asosida tovarni sotib oladi va to‘liq to‘lovni 

amalga oshirgandan so‘ng tovar egasiga aylanadi. Shartnoma shartiga 

ko‘ra barcha vazifalar bajarilgandan so‘ng diler va ishlab chiqaruvchi 

firma o‘rtasida munosabatlar to‘xtatiladi. 

Distribyutor – ishlab chiqaruvchidan ma’lum muddatda ma’lum 

joyda mahsulotlarni sotish bo‘yicha huquqqa ega bo‘ladi. Distribyutor 

mulk egasi bo‘lmaydi, sotish uchun shartnoma tuziladi. U o‘z nomidan 

faoliyat olib boradi. 

Komissioner  – sotiladigan mahsulotga egalik qilolmaydi, lekin 

mahsulot sotish bo‘yicha o‘z nomidan shartnoma tuzadi. Mahsulotni 

butligini, zarar yetmasligini komissioner o‘z bo‘yniga oladi. 

Komitent – ma’lum bitim tuzish orqali komissioner nomidan bir 

qancha ayirboshlash operatsiyasini amalga oshiradigan jismoniy shaxs. 

Bu ishlarni o‘z moliyaviy mablag‘lari hisobiga bajaradi. 

Agentlar  – vosutachilar bo‘lib, yuridik shaxs hisoblanadilar. O‘z 

nomlaridan bitim haqida shartnoma tuzib, ishlab chiqaruvchi shartnoma 

hisobiga mahsulotlarni olib so‘ng sotadi. Agent bitimda ko‘rsatilgan 

sotuv summasining foizi miqdorida rag‘batlantiriladi. 

Brokerlar – vositachilar bo‘lib, diler va distribyutorlar kabi mulkka 

(tovarga)egalik qilish huquqiga ega emas va o‘z xohishiga ko‘ra tovarni 

taqsimlashi, lekin sotishi mumkin emas. Brokerning foydasi faqat 

vositachilik bo‘lib u alohida vazifalarni, topshiriqlarni bajaradi. Sotish 

va sotib olish bitimi shartlariga ko‘ra broker hech bir tomon bilan 

shartnoma munosabatlariga kiritilmaydi. Uning daromadi sotilgan 

tovarlarni har bir birligi uchun oldindan kelishilgan summaga qarab 

belgilanadi. Tashkilotchi – ulgurji savdo qiluvchi yuklarni tarasiz tashish 

tarmoqlariga yetkazib beradi (yog‘och materiallar, og‘ir yuklar va b.). 

Broker va agentlar tovarga egalik huquqini olmaydilar, asosan, oldi 

– sotdida ishtirok etadilar va o‘z xizmatlari uchun komission haq bilan 

rag‘batlantiriladilar. 

Brokerlik savdo - vositachilik ishlari vositachi — broker orqali 

sotuvchi va xaridor (sug‘urtachi bilan sug‘urta qildiruvchi, kema egasi 

bilan kemani ijaraga oluvchi) o‘rtasida aloqa o‘rnatishdan iborat. 

Brokerning qaysi yo‘nalishda faoliyat olib borishidan va u kimning 

nomidan ish ko‘rishdan qat’iy nazar, u hamisha faqat tor yuridik 

ma’nodagi vositachi tarzida ish olib boradi. Broker hech qachon 

294 

 

shartnomadagi tomonlardan biri bo‘la olmaydi, faqat tomonlarni o‘zaro 

uchrashtirish, shartnoma tuzishga yordamlashish vazifasini bajaradi. 

Sotuv bo‘limi – firmaning o‘z mahsulotlarini vositachilar va savdo 

korxonalari orqali sotilishini tashkil qilish bilan shug‘ullanadi. 

 Korxona  rahbariyati – yirik sotuv jarayonlarida, masalan, 

investision tarmoqlarga tovar, xomashyo, ayrim texnik vositalar kabilar-

ni sotishda ishtirok etadi. Kerak bo‘lganda kommivoyajerlar faolyatini 

qo‘llab-quvvatlaydi, ishbilarmonlik aloqalari katta ahamiyatga ega. 

Konsignator – eksportyordan o‘z omboriga tovar konsignatsiya 

shartnomasida belgilangan muayyan shartlarda sotadi. Shartnomada 

jo‘natilgan tovar nomi, narxi, sotish muddati va boshqalar ko‘rsatilgan 

bo‘ladi. Konsignator tashqi savdo ishlaridagi komissionerlarning 

ko‘rinishlaridan biri, lekin u tovarlar savdosini konsignat belgilagan 

narxlarda, uning hisobiga, ammo o‘z nomidan olib boradi. 

Agentlik harakat (ish)lari – prinsipial, deb ataladigan bir savdo va 

tijorat tomonning agenti topshirig‘idan iborat. 

Sanoat agentlari muayyan joylarda o‘zaro raqobatda bo‘lmagan bir 

qancha sanoat tovarlarini sotish bilan shug‘ullanadilar. Aksariyat 

hollarda savdo agentlari kommivoyajerlar, deb yuritiladi. 

Kommivoyajer – korxona xizmatchisi bo‘lib, u mijozlarni qidirish, 

ularga tovarni tanishtirish, ularning talabini shakllantirish bo‘yicha ish 

olib boradi. Kommivoyajerlar faoliyati, vakolatlari firma rahbariyati 

tomonidan tartibga solib turiladi. U firmadan uzoq hududda tovarni 

sotish, mijozlarni topish bilan shug‘ullanadi. Ya’ni uni fransuz tilida 

“sayohatchi sotuvchi”, deb ham atashadi. Kommivoyajer - savdo 

firmasining namunalarini sotuvchi sayyor agenti.  

Kommivoyajer – ulgurji savdo qiluvchi tovarni nafaqat sotadi, 

shuningdek, sotilgan tovarni xaridorga yetkazib ham beradi.  

Sotuvchi vakolatxona – bu tashkilotlar mustaqil yuridik shaxslar 

bo‘lib, bir necha firmalar bilan shartnoma tuzib ishlaydi. Bunday 

vakolatxonalar mustaqil faoliyat olib boradi, iste’molchilardan buyurt-

malar oladi, texnologik majmualarni shakllantiradi, ta’minotchi shaklida 

ish olib boradi, ko‘rgazmalar tashkil etib, ishlab chiqaruvchi firma 

mahsulotlariga ulgurji xaridorlarni jalb etadi. 

Makler  – ikki tomon manfaatlaridan kelib chiqqan holda 

vositachilik qilib, mumkin bo‘lgan shartnomalarni topish va uni bajarish 

bilan shug‘ullanadi. 

295 

 

Sotuv shaxobchalari – (filiallari) iste’molchiga yaqin bo‘lgan 

joylarda savdoni tashkil qilish bilan shug‘ullanuvchi yirik korxona 

tomonidan shakllantiriladi. Savdo shaxobchalarining asosiy foydasi 

iste’molchilarga tovarlarni tez yetkazb berish va bozor konyunkturasini 

o‘rganishdan iborat.  

Savdo–vositachilik ishlarining yana bir turi - komission faoliyatdir. 

Komissioner, deb ataladigan bir tomonning komitent, deb ataladigan 

ikkinchi tomon topshirig‘i bilan ikkinchi tomon hisobidan, ammo o‘z 

nomidan bitimlarni  amalga oshirishdan iborat faoliyat turi. Komitent 

bilan komissioner o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar komissiya shart-

nomasi bilan tartibga solinadi. 

Savdo sindikatlari – bunday tashkiliy firmalar bir turdagi mahsu-

lotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar tarmoqlarida (yoqilg‘i, sement, 

metall, o‘g‘itlar) va qattiq raqobat sharoitida faoliyat ko‘rsatadi. Ishlab 

chiqaruvchi korxona marketing tadqiqotlari asosida mumkin bo‘lgan 

tarqatish kanallari strukturasini aniqlaydi va mavjud resurslar orqali 

hamda o‘z shaxsiy ta’minotchilari bilan sotuv faoliyatini amalga 

oshiradi. Ishlab chiqaruvchi firmalar uchun mustaqil ravishda tovar va 

xizmatlarni tarqatish samarasiz bo‘lsa, ular boshqa samaraliroq tarqatish 

kanallaridan foydalanib ish ko‘radi. 

 

11.2. Ulgurji va chakana savdo 

 

Tovarlarni ishlab chiqarilgan joyidan foydalaniladigan joyiga tarqa-

tish (distributsiya) savdo kanalida ishlovchi ulgurji yoki chakana 

tashkilotlar yoki alohida shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Ishlab 

chiqaruvchining yangi mahsuloti taklifi bozordagi talabdan yuqori 

bo‘lsa, distribyutor xizmatidan foydalanadi. Distribyutor funksiyasini  

ulgurji va chakana savdo tarmoqlari bajarishi mumkin. 

Ulgurji savdo – ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasida 

vositachi bo‘lib, u bir yo‘la ham ishlab chiqaruvchi, ham iste’molchiga 

xizmat qiladi. Ishlab chiqaruvchi uchun ulgurji savdo foydali bo‘lib, u 

o‘z bozorini kengaytirish va xarajatlarni kamaytirish imkoniga ega 

bo‘ladi. 

Ulgurji korxonalar quyidagi qoidalarga asoslanib ishlashi kerak: 

•   Bozorlarni chuqur o‘rganish, tovarlar uchun bozorni tanlash. 

•   Xarajatlar tarkibini kuzatib borish, omborlar, ishchilarga keta-

digan xarajatlarni tahlil qilish. 

296 

 

•   Ulgurji savdoni barcha texnologik ketma-ketlikda bajarish, 

operatsiyalarning daromadliligini nazorat qilish (ulgurji shaklida sotib 

olish, saqlash, qadoqlash, nav (sort) larga ajratish, sotish). 

•   Sotiladigan  mahsulotlarning  imiji va brendi shakllanishiga 

yordam berish. 

Ulgurji firmalar bir tomondan o‘zlari uchun alternativ ishlab 

chiqaruvchilar izlab, yangi-yangi mahsulotlarni sotib olish va sotishni 

maqsad qilsa, ikkinchi tomondan yangi sotish bozorlarini ham izlaydi, 

yangi iste’molchilar segmentini tovarlarga jalb qiladi. Ulgurji firmalar 

bozorlar haqida axborotga ega bo‘lib, korxonalarni iste’molchilar 

talablari, bozor holati bilan bog‘liq axborotlar bilan ta’minlaydi. Shu 

bilan birga iste’molchilarni bozor konyunkturasi, yangi tovar haqidagi 

ma’lumotlar bilan tanishtiradi. 

  Ulgurji savdo – tovar va xizmatlar sotilishi bo‘yicha faoliyat-

larning hamma turini: qayta sotish maqsadida ularni kim sotib oladi, 

professional foydalanish yoki biznesda foydalanish kabilarni o‘z ichiga 

oladi. Ulgurji sotuvchilar ishlab chiqaruvchilarga tovarlarni ko‘plab turli 

xil savdo korxonalariga va ishlab chiqarish iste’molchilariga samarali 

yetkazib berish, transportirovka qilish, omborga joylashtirish, moliya-

lashtirish, tavakkalchilikni qabul qilish, savdoni rag‘batlantirish kabilar-

da yordam beradi. 

Ulgurji savdo funksiyasini quyidagilar amalga oshira oladi: ishlab 

chiqaruvchining iste’mol bozorida 40 % atrofida ulgurji savdoni ta’min-

lovchi savdo idorasi yoki filiali, tijorat ulgurji firmalari (50 % atrofida 

aylanma; agentlar va brokerlar (umumiy ulgurji aylanmaning 10 %). 

Savdo idoralari odatda, savdo bozorlari yaqinida joylashadi va tovar 

zaxiralarini saqlaydi. Filiallar savdo bilan ham, saqlash bilan ham 

shug‘ullanadi. Savdo idoralari va tayyorlovchi filial orqali ulgurji savdo, 

agar iste’molchilar geografik jihatdan bir joyga yig‘ilgan va shuningdek, 

mahalliy ulgurji sotuvchilar bilan kelishish imkoni bo‘lmasa yoki bozor 

infratuzilmasi rivojlanmagan bo‘lsa, foydali hisolanadi. 

Mustaqil ulgurji tijorat tashkilotlari o‘zlari ish olib boradigan ham-

ma tovarlarga mulkchilik huquqini sotib oladi va sotuvdan keladigan 

foyda hisobiga faoliyat yuritadi. Ulgurji tashkilotlar xizmat ko‘rsatish-

ning to‘liq yoki cheklangan sikliga ega bo‘lganlaridan farqlanadi. 

Xizmat ko‘rsatishning to‘liq sikliga ega ulgurji sotuvchilar tovar 

zaxiralarini saqlash, sotuvchilar bilan ta’minlash, kreditlash, tovarni 

yetkazib berishni ta’minlash kabi xizmatlarni ko‘rsatadi. O‘z xarakteriga 

297 

 

ko‘ra ular ulgurji sotuvchilar yoki ishlab chiqarilgan tovarlarni 

tayinlangan joyga yetkazib beruvchi distribyutorlardir. 

Ulgurji sotuvchilar (dilerlar) asosan, chakana sotuvchilardan farqli 

ravishda ularga to‘liq xizmat ko‘rsatgan holda iste’mol tovarlarini 

sotadilar. 

Ulgurji savdo – umumlashgan vositachi hisoblanadi va ko‘pchilik 

vazifalarni bajaradi. Ulgurji savdoning ahamiyati: 

•  chakana savdoga ishlab chiqarish firmalarning tor assortimentini 

kengaytirib taklif etadi; 

•  katta hajmda tovar sotib olib, muomala xarajatlarini kamaytiradi; 

•  yuqori malakali tovarshunos va marketologlar bilan tovarlar 

bozorini chuqur o‘rganadi; 

•  tovarlarni saqlaydi va kerakli tovar zaxiralarini shakllantiradi; 

•  ishlab chiqaruvchilar va chakana savdo o‘rtasida mustahkam 

aloqa  bog‘laydi, ularga moliyaviy yordamlashadi va boshqalar; 

•  ulgurji savdo bilan shug‘ullanuvchi maxsus tijorat firmalari - 

ulgurji savdo bazalari, omborlari va tovar birjalari shaklida, xususiy, 

hissadorlik, qo‘shma va davlat mulkiga asoslangan bo‘lishlari mumkin. 

Ulgurji savdo bazasi –mustaqil faoliyat ko‘rsatuvchi, maxsus ombor 

xo‘jaligiga va malakali xodimlarga ega bo‘lgan firma mavqeyida 

ishlaydi. U tovar assortimentlarini qabul qilish, saqlash va iste’molchi-

larga yetkazib berish jarayonini tashkil etadi. 

Tovar birjalarining ulgurji savdo bazalari faoliyatidan farqi, ular 

tovarlarni sotib olish va qayta sotish bilan shug‘ullanmaydi, ombor 

xo‘jaliklari ham yo‘q, ular faqat vositachilik qiladi. Agent va brokerlar 

vositachilik ishini bajaradi, ammo moddiy javobgarlikni bo‘yniga oladi. 

Ishlab chiqarishga mo‘ljallangan tovarlar distribyutorlari uni 

chakana sotuvchilarga emas, ustuvor ravishda ishlab chiqaruvchilarga 

sotadilar. 

Xizmat ko‘rsatish sikli cheklangan ulgurji savdo qiluvchilar o‘z 

mijozlariga kamroq xizmat ko‘rsatadilar. Ular tovarni naqd hisob-kitob 

bilan sotib oladigan, lekin xaridorga yetkazib bermaydigan ulgurji 

sotuvchilar. 

Chakana savdoning maqsadi – oxirgi iste’molchilarga chakana 

do‘konlar orqali mahsulotni chakana narxlarda yetkazib berishdir. 

Savdoning bu turi bozor iqtisodiyoti sharoitida o‘zlarining turli– 

tumanligi va ulardagi narxlar ham egiluvchanligi bilan xarakterlanadi. 

298 

 

Chakana savdo aholiga to‘g‘ridan to‘g‘ri tovar sotish va xizmat 

qilish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirkorlik faoliyatini o‘z ichiga oladi. 

Chakana savdo tovarlar assortimentining shakllanishida qatnashadi. 

Xaridorlarga tovarlar sifat ko‘rsatkichlari to‘g‘risida axborotlar beradi. 

Tovarlarni saqlash, qo‘shimcha ishlash, narxlarni o‘rnatish va boshqa 

vazifalarini bajaradi. Natijada tovarlarning oxirgi iste’molchilari bilan 

oldi - sotdi shartnomasini tuzadi.  

Chakana savdo mulkchilik shakli, usuli va xizmat ko‘rsatishlari 

bilan farqlanadi: 

1. Xususiy hissadorlar. 

2. Ijara mulklarga asoslangan chakana savdo. 

3. Qo‘shma mulklarga asoslangan chakana savdo. 

Chakana savdo firmalarining turlari 4 ta mezon bilan farq qiladi: 

1. Do‘konning jihozlari. 

2. Mijozga xizmat ko‘rsatish darajasi. 

3. Tovar assortimenti. 

4. Savdoda xizmat ko‘rsatish xarakteriga ko‘ra. 

  Chakana savdo vositachilarini quyidagi belgilariga ko‘ra 

tasniflash mumkin: 

1. Do‘konga taalluqliligi bo‘yicha: 

a)  mustaqil chakana savdo qiluvchi do‘konlar (odatda, bir odam-

ning mulki hisoblanadi. Bu qoidaga ko‘ra savdo masalalarini do‘kon 

egasining o‘zi hal qiladi), xizmat ko‘rsatish darajasi yuqoriligi bilan 

ajralib turadigan uncha katta bo‘lmagan do‘konlar: 

b)  korporativ tarmoq o‘z ichiga ko‘p sonli do‘konlarni oladi. 

Mulkdor hisoblanadi. Bu turdagi chakana savdo tashkilotining bu turini 

afzalligi - yirik partiya tovarlariga buyurtma berish imkoniyati orqali 

transport xarajatlarini iqtisod qilish va soni bo‘yicha chegirma olish, 

tashkil etishning yuqori darajasi, sotishni rag‘batlantirish va bashorat 

qilish imkoniyati, tovar zaxiralari va narxlarni boshqarishdan iborat. 

2. Xizmat ko‘rsatish darajasi bo‘yicha: 

a) Xizmat ko‘rsatish cheklangan do‘konlar-avvaldan tanlangan 

tovarlar bilan savdo qiladi;  

b) to‘liq xizmat ko‘rsatish yuqori do‘konlar — obro‘li do‘konlarga 

nufuzli tovarlarni sotish uchun taklif qilinadi va xaridorga qidirish, 

taqqoslash, har qanday masalada yordam, tanlashda maslahatlar beradi. 

3. Savdo xizmati ko‘rsatish xarakteriga ko‘ra: 

a) do‘konda sotish;  

299 

 

b) tovarni pochta yoki telefon orqali buyurtma bilan sotish; 

c) elektron savdo; 

d) tarqatib sotish; 

e) savdo avtomatlari orqali savdo. 

4.Tovar assortimenti bo‘yicha: 

a) ixtisoslashgan do‘konlar; 

b) universal do‘konlar; 

c) kundalik ehtiyoj mollari do‘konlari; 

d) keng tarmoqli universal do‘konlar. 

5. Iste’mol koorperativlari – bu chakana savdo qiluvchi do‘konlar 

bo‘lib, ularni iste’molchilarning o‘zlari boshqaradi va egalik qiladi 

(ko‘proq oziq – ovqat bozorlarida). Ko‘pincha iste’molchilarning o‘zlari 

do‘konlarda ma’lum vaqt ishlab beradi, bu esa savdo narxini sezilarli 

pasaytirish imkonini beradi.  

6. Savdo kooperativlari– mustaqil do‘konlar tarmog‘i bo‘lib, odatda, 

tovarlarni bitta ta’minotchining o‘zidan xarid qiladi. Ularning afzalligi-

xaridorlarning ko‘z oldida, ularni ancha past narxlar bilan jalb etuvchi 

(yetkazib beruvchidan xarid qilinganda, miqdori uchun chegirmalar 

hisobidan) yirik savdo tarmog‘ini yaratishi. 

 

7. O‘z-o‘ziga xizmat qilish do‘konlari – kundalik ehtiyoj tovarlarini 

realizatsiya qiladi. 

Chakana savdo taqsimlashning barcha bo‘g‘inida o‘nta xaridordan 

yettitasi u yoki bu tovar foydasiga, aynan ularning taqdim etilgan 

assortimentlarini ko‘rish, tovarning xarid qiymatini baholash va be 

vosita asosiy do‘konning o‘zida taqqoslash kerak bo‘lsa, maslahat 

so‘rab, sotuvchiga murojaat qilishi savdoni amalga oshirishning isbotiga 

aylanadi. Aynan chakana savdo xaridorlar bilan doimiy muloqotda 

bo‘ladi, turli tovar va markalarga ularning ta’sirini ko‘radi va yangi 

kombinatsiya va tovar guruhlarini tuzib, tovarning tez sotilishini boshqa-

radi. Chakana savdo bilan shug‘ullanuvchilar tovarlar va xizmatlar 

bevosita yakuniy iste’molchilarning shaxsan iste’mollari uchun sotish 

bo‘yicha hamma turdagi faoliyatni bajaradilar. Chakana savdo do‘kon-

larida xaridor muomalasini boshqarish merchendayzing deyiladi. 

Chakana savdoning asosiy hajmi chakana savdo bilan shug‘ul-

lanuvchi do‘konlar orqali, kam qismi to‘g‘ridan – to‘g‘ri marketing, 

shaxsiy savdo va savdo avtomatlari yordamida sotishni o‘z ichiga 

oluvchi do‘kondan tashqari chakana savdo yo‘li bilan olib boriladi. 

300 

 

Chakana savdo qiluvchi tovarni ulgurji savdodan yoki ishlab chiqaruv-

chidan sotib oladi. 

 

11.3.Tovar harakati funksiyasi 

 

Marketingning eng muhim qismi mahsulotni sotish va taqsimlash 

jarayonida ishlab chiqarilgan mahsulotni iste’molchiga yetkazishni hal 

etish. Sotish siyosati - iste’mol tovarlarini yetkazib berishning ehtimoli 

kutilgan variantlarni tahlil qilish va xo‘jalikning yuqori samarasiga 

erishishini ta’minlaydigan mahsulot taqsimotining hamma shaxob-

chalarida eng maqbul variantni ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. Sotish 

siyosati – korxonaning taqsimlash miksi bo‘yicha marketing komp-

leksini ishlab chiqish va realizatsiya qismi bo‘yicha chora-tadbirlarini 

o‘z ichiga oladi. Bu chora-tadbirlar marketing subyektlarini sotuvga 

mo‘ljallangan tovar va xizmatlarini kerakli miqdorda va tegishli sifatda, 

aniq vaqtda tegishli joyga yetkazib berishga yo‘naltirilgan bo‘lishi 

kerak. Bu vazifalarning bajarilishi firmani rejalashtirilgan foydani 

olishga olib keladi. Sotish siyosatida qaror qabul qilishning asosiy 

mezonlari tovar aylanmasi hajmi, bozor ulushi va boshqalar qabul 

qilinadi. Bu jarayonda tovarlarning saqlanish muddati ularni tarqatish 

vaqtiga bevosita ta’sir etuvchi omil hisoblanadi. Sotuv kanallarining 

imiji, taqsimlash kanallarida ishtirok etuvchi subyektlarning 

kooperatsiya darajasi, tijoratda tavakkalchilik xavfinik amaytirish, 

taqsimlash kanallarining egiluvchanlik hayotiylikligini uzoq ta’minlash 

juda muhim hisoblanadi. 

Savdo siyosatining vazifasi – ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni 

samarali sotish uchun optimal savdo tarmoqlarini va tovarlarning 

harakatlanish tizimini tuzishdir. 

Jahondagi ko‘plab marketologlar maqsadli bozor va optimal savdo 

natijaviyligiga tovar harakatlanishining ta’sirini narx siyosatiga  nisbatan 

yuqori, deb hisoblaydi. Yaponiyalik mutaxassislar umumiy marketing 

tizimida savdo siyosati muhimligini ta’kidlab, tovarning va firmaning 

bozordagi raqobat poydevorini oshirish bo‘yicha barcha marketing 

kuchlarining asosi – o‘zagi, deb hisoblaydilar. 

Marketing kompleksi tizimida savdo siyosati quyidagi qarorlarni 

qabul qilishni ko‘zda tutadi: 

- savdo va tovar harakati strategiyalarini firmaning umumiy 

marketing strategiyasi bilan o‘zaro bog‘liqligini aniqlash; 

301 

 

-