O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Tovar nomenklatura nomi – bu bir xil iste’mol ehtiyojini qondi-

ruvchi tovarlar assotimentining umumlashgan nomi. Masalan, “Yuvish 

vositalari”. “Non va non mahsulotlari” va hokazo. 

Assortiment  (ingl. Assortment, range) — firma (kompaniya) 

sotayotgan mahsulotlarning guruhlar, turlar, tiplar, navlar, o‘lchamlar va 

markalar bo‘yicha tarkibi. Tovar assortimenti, deganda – bir xil iste’mol 

219 

 

ehtiyojimizni qondiradigan turli tovarlar xillarini tushunamiz. Masalan, 

non va non mahsulotlari –tovarning nomenklatura nomi, deb ataladi. Bu 

guruhga kirgan non turlari assortiment, deb ataladi. 

Assortiment kengaytirilishi — assortiment kengligi (tovar guruhlari 

miqdori) va chuqurligi (har bir guruhdagi modellar, markalar turlari 

miqdori) bo‘yicha farqlanadi.Tovar assortimenti har bir turdagi 

mahsulotni uning sifat xususiyatlari bo‘yicha tarkibi, marka, navi, profili 

kabi tomonlari bilan berilgan miqdorda ajratilishidir. Mavjud tovarlar 

kategoriyalariga yangi variantlarning qo‘shilishi. Bunga o‘xshash 

kengaytirishni marketologlar savdo markasi nufuzi barbod bo‘lishi 

tavakkali bilan bog‘laydilar. Assortiment kengligi —  bozorda taklif 

etilayotgan turli mahsulot liniyalari (tovar kategoriyalari)ning muayyan 

miqdori. 

Assortiment siyosati — ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenk-

laturasi va uni maqbullashtirish yo‘li muammosini hal etishni nazarda 

tutadigan faoliyat. Assortiment siyosatining asosiy vazifasi ishlab 

chiqarish bo‘linmasidagi ishlab chiqarish tuzilmalarida quyidagilarni 

aniqlash hisoblanadi: 

- yangi mahsulot bilan takomillashtirish va zamonaviylashtirish 

talab etiladigan mahsulot, takomillashtirishni talab etmaydigan an’ana-

viy mahsulot, eskirgan mahsulot o‘rtasidagi nisbat (ulush)ni aniqlash; 

- ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi va rejalashtirilgan 

sifat hamda miqdor ko‘rsatkichlarini belgilash; 

- ishlab chiqarilayotgan bitta bir xil mahsulot andozalarini va 

o‘zgargan turlarini aniqlash; 

- ishlab chiqarilayotgan mahsulotning butun nomenklaturasi               

bo‘yicha hayotiylik davri tarkiblarini va assortimentni yangilash istiq-

bollarini aniqlash; 

- mahsulotning tabaqalanish darajasini va yangi mavjud mahsulotlar 

texnologik umumiyligi darajasini aniqlash. 

Assortiment siyosatini shakllantirish quyidagilarni hisobga olgan 

holda amalga oshiriladi: zarur resurslarning mavjudligi, ishlab chiqarish-

ning texnik va texnologik darajasi, eng maqbul muddatlarda yangi ishlab 

chiqarishni tashkil etish imkoniyatlari, ishlab chiqarish patentlari va 

sirlari, ularning patent himoyasining mavjudligi, ishlab chiqarishning 

kutilayotgan rentabelligi va investitsiyalarni qoplash muddatlari, butun 

ishlab chiqarish jarayoni barcha bo‘g‘inlarida boshqaruv kadrlari va 

malakali xodimlarning mavjudligi, vositachi yetkazib beruvchilar bilan 

barqaror aloqaning mavjudligi, talabning mavsumiyligi, narxlar 

konyunkturasi va o‘sib borishi bilan bog‘liq tavakkalchilik darajasi. 

220 

 

Assortiment siyosati o‘z firmasida texnologik bilim va tajribadan 

foydalanishni eng maqbul holga keltirishga, ishlab chiqarilayotgan to-

varlar rentabelligi va yangilarini joriy etishga ketadigan xarajatlar 

nuqtayi nazaridan moliyaviy resurslarni maqbullashtirishga qaratilgan. 

Assortiment siyosatini shakllantirish asosida tovarning hayotiylik 

davri mohiyati yotadi. Tovar hayotiylik davrining har bir bosqichida 

savdoning turli shakl va usullaridan foydalaniladi, sotishni rag‘bat-

lantirishning turli vositalari qo‘llaniladi, xususan, ular iste’molchilik 

maqsadidagi turli tovarlar, shuningdek, ishlab chiqarish maqsadidagi 

mahsulotlarni sotish paytida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. 

Assortiment siyosatini ishlab chiqish mahsulotni hayotiylik davri va 

yangi mahsulotni joriy etish to‘g‘risidagi qarorni o‘z vaqtida qabul qilish 

nuqtayi nazaridan, an’anaviy turdagi mahsulotlarni zamonaviylashtirish, 

tovarni ishlab chiqarishdan olib tashlash va ayni paytda uzluksiz texnik 

xizmat ko‘rsatishni ta’minlash maqsadida ishlatishda bo‘lgan mahsulot 

uchun ehtiyot qismlar chiqarishni davom ettirish nuqtayi nazaridan 

o‘rganishga doimiy e’tiborni talab etadi. 

Amalda ham firma (kompaniya, korxona) assortiment siyosatini 

ishlab chiqish va amalga oshirish bilan doimiy ravishda shug‘ullanadi.  

Buyumlar nomenklaturasi ishlab chiqilishi bilanoq foydani ro‘yobga 

chiqarishi uchun mas’uliyat joriy kundalik xo‘jalik faoliyati bo‘linmasi 

zimmasiga yuklatiladi. Bir paytning o‘zida yangi tovarlarni chiqarish 

an’anaviy tovarlar turi va texnologiyalarni o‘zgartirish va takomillash-

tirish amalda faqat yirik sanoat kompaniyalari uchungina xos bo‘ladi. 

Uncha katta bo‘lmagan firmalar odatdagi faoliyat turlariga ixtisoslasha-

dilar: 

–  novator firmalar (venchur firmalar) yangi mahsulotni ishlab 

chiqadilar; injenering firmalar ma’lum bo‘lgan buyumlarni o‘ziga xos 

turli xillarda ishlab chiqish bilan shug‘ullanadilar; 

–  mashinasozlik sohasidagi tor ixtisoslashgan firmalar ommaviy 

ishlab chiqarishdagi murakkab bo‘lmagan buyumlar yoki qismlarni 

vositachi yetkazib beruvchi sifatida ishtirok etadilar. 

Demak, assortiment - bu har bir turdagi mahsulotning xillari, 

markasidir. Ustki kiyimlar qanday materialdan to‘qilishiga, fasoni, 

o‘lchamiga qarab ajratiladi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra ularning xili 

110 ta bo‘lsa, assortimenti bundan ham ko‘p. Kir yuvish mashinalari-

ning 250 xili, kir yuvish kukunining 150 xili bor. 90 xildagi velosiped-

lar, 85 xildagi magnitofonlar, radiopriyomniklarning 50 xildan ko‘pi, 

televizorlarning 45 xili, sotuvgichlar va elektr priborlarning 35 xili 

221 

 

ma’lum. Natural birlikda mahsulot ishlab chiqarish dasturida mahsulot-

ning sifat darajasi ham ko‘rsatiladi. 

Brend  (ingl. Brend)  — soddalashtirilgan va tor ma’noda talqin 

qilganda ushbu termin muayyan mahsulotning xususiy nomini uning 

yaratuvchi ijodkori va egalik qiluvchi sohibi tomonidan berilgan 

individual xarakteristikasi va vizual identifikatsiyasi bilan birgalikda 

anglatadi. «Brending» – bu mahsulotni iste’molchilarga osonlik bilan 

«toptirish» uchun nom, belgi, logotip yoki ularning aralashmasidan 

foydalanish. Har gal iste’molchi supermarketga borganda yangi mah-

sulot sotib olish uchun «tavakkal» qilishni xohlamaydi, ular ishonchli, 

o‘zi, biladigan narsani sotib oladi. Brendni targ‘ibot qilish ham ishlab 

chiqaruvchiga, ham iste’molchiga foydali. Yaxshi brend marketing 

xarajatlari va sotish vaqtini kamaytiradi. 

«Trademark» - ma’lum bir so‘z yoki iboraning faqat bir kompaniya 

tomonidan o‘z mahsulotlari uchun ishlatilishining ro‘yxatdan o‘tganligi. 

«Service mark» — trademark bilan bir xil, faqat xizmatlar uchun 

qo‘llaniladi. 

Mahsulot sifati bo‘yicha barcha texnik — iqtisodiy ko‘rsatkichlar 

dunyo amaliyotidagi eng oliy darajadagi erishilgan yutuqlar talabiga 

javob berishi kerak. Demak, rejada mahsulotlarning standart talablari va 

sertifikatlash shartlariga rioya qilgan holda ishlab chiqarish hajmini 

mo‘ljallash zarur. Natural ko‘rsatkichlarning ahamiyati yuqori bo‘lishiga 

qaramasdan ular korxonada mahsulotning umumiy hajmi, ishlab 

chiqarish sur’ati, tarkibini, mehnat to‘lovlari fondi hajmini aniqlash 

imkoniyatini bermaydi. Buning uchun qiymat ko‘rsatkichlar ishlatiladi. 

Ular yalpi tovar aylanmasidagi mahsulot miqdori, yalpi mahsulot, tovar 

mahsuloti, realizatsiya mahsuloti, sof mahsulot shartli normadagi sof 

mahsulot, mehnat sarfi (soat-daqiqalar) miqdori bo‘yicha mahsulot 

hajmi, xomashyoga ishlov berish bo‘yicha mahsulot hajmi va boshqalar. 

Agar bozor ishtirokchisi, ya’ni korxona marketingi iste’molni 

yuzaga chiqarish, zarur xildagi tovarlarni yaratish, bahosini aniqlash, 

ularni taqsimlash va iqtisodiy rag‘batlantirish tizimi ustida yaxshi 

ishlagan bo‘lsa, bunday tovarlar sotilmay qolmaydi. Har birimiz 

bilamizki, iste’molchilar tez sotiladigan tovarlarni navbatda turib ham 

olishga tayyor bo‘ladilar. Shuni ham aytish kerakki, ko‘pchilik 

marketingni ta’minot va rag‘batlantirish ishlari bilan bir xil, deb 

hisoblaydilar. 

Marketing – ayirboshlash yo‘li bilan talab va ehtiyojlarni qondirish-

ga qaratilgan kishilik faoliyatining turi. Masalan, ayollar  lab bo‘yog‘ini 

«Fabrikada kosmetika ishlab chiqarilsa, do‘konda esa ishonch sotiladi», 

222 

 

deb ta’kidlaydi firma rahbari Charlz Revson. Shuning uchun ayol kishi 

shunchaki lab uchun bo‘yoq sotib olmasligi hammaga tushunarli, yoki 

do‘kondan diametri chorakta bo‘lgan parmalash buyumini xarid qilmay, 

shu diametrdagi oraliq (teshikni) xarid qilinadi, deb hisoblaydi bilimdon 

sotuvchilar. Shunga  o‘xshash “faqat bifshteks sotilmaydi, uni iste’mol 

qilganda keladigan ishtaha bilan birga huzur-rohat sotilishi kerak”. 

Mijozga shu kerak. Shuning uchun bozor ishtirokchilari, sotuvchilari har 

qanday tovar ortida yashiringan talablarni yuzaga chiqarib, uning 

xususiyatlarini, undan keladigan bahramandlikni, foydani sotishlari 

lozim. 

Bozor iqtisodiyoti bir xil mahsulotni ishlab chiqarish foydali 

boshqasini ishlab chiqarish esa zararli ekanligini belgilovchi iste’molchi 

talabi, uning xohishi erkinligini cheklaydi. 

Korxona mahsulot ishlab chiqarishni iste’molchi talabi bilan 

moslashtirmasa, ishlab chiqarish bankrotga uchraydi. Xomashyo resurs-

larini yetkazib beruvchilar ham shunday. Ishlab chiqariladigan mahsulot 

qanday bo‘lsa uning uchun shunday resurs kerak bo‘ladi. Yetkazib 

beruvchilar mehnat va moddiy resurslar hisobiga maksimal foyda 

olishlari uchun bozor tizimi talablariga bo‘ysunib iste’mol talablaridan 

kelib chiqib resurslarni tanlashi lozim. Chunki faqat foyda ko‘radigan 

firmalargina shu xildagi resurslarga o‘z talablarini qo‘yadilar, ularni 

xarid qiladilar. Demak, iste’molni qondiradigan mahsulotlar uchun 

resurs yetkazib beruvchilar o‘zlari istagan xildagi va sifatdagi resurslarni 

yetkazib berishda «Erkin» emaslar. 

Kishilarning talabalari cheksizdir, lekin ularni qondirish uchun zarur 

bo‘lgan resurslar cheklangan. Shuning uchun kishilar o‘zlarining 

moliyaviy imkoniyatlariga yarasha eng ko‘p qoniqtiradigan tovarlarni 

tanlab oladilar. Talab – xarid qilish qobiliyati bilan belgilanadigan 

iste’moldir. Iste’molchilar kichik, o‘rtacha va katta tipda bo‘lishi 

mumkin. Ular korxonalar, kompaniyalar va turli xildagi xo‘jaliklardir. 

Lekin talablar o‘zgarib turuvchi ko‘rsatkichdir. Kishilar xilma-xil, 

yangidan yangi narsalarni qidirib topishga harakat qiladigan, hamma har 

doim ishlatadigan, foydalanadigan bir xil tovarlarni yoqtirmay qoladilar, 

me’dalariga tegadi. Tovar  tanlashdagi harakat mahsulot bahosining 

pasayishi yoki kishilar daromadining ko‘payib borishi bilan ham bog‘liq 

bo‘ladi. Xaridorlar o‘z pullariga eng ko‘p qoniqish hosil qiladiganlarini 

tanlab oladilar. Masalan, «Volkswagen» avtomobili transport vositalari-

ning barcha qulayliklarini o‘zida jamlagan, narxi ham nisbatan past, 

yoqilg‘ini tejaydigan, Yevropa transport vositalaridagi elementar talab-

lar standartiga mos bo‘lgan mashinadir. Lekin «Cadillac» avtomobili 

223 

 

yuqori darajadagi qulaylik va afzalliklarga ega. Shu pulga shu mashinani 

xarid qilgan kishi bu xususiyatlardan ko‘proq qoniqish hosil qiladi. 

Tovarlarga baho berishda uning sifati asosiy o‘rinda turadi. Tovarning 

sifati – maqsadiga ko‘ra bu iste’molchilarning talabini qondirishi 

mumkin bo‘lgan foydali xususiyatlarning majmuyidan iboratdir. 

Marketing nuqtayi nazardan, sifat bu – mahsulotning mijoz talab va 

istaklarini qondira olish qobilyatidir. Sifat mahsulotning detallarida 

emas, balki xususiyatidadir. 

9.3-rasmda tovarning sifatini ifodalovchi aynan shu xususiyatlar 

ko‘rsatilgan. 

 

 

 

Texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar 

Tayyorlash texnologiyasi 

Ishonchlilik va uzoq vaqt davomida ishlatilishi 

Mo‘ljallangan maqsadga mos kelishi 

Tashishga va saqlashga yaroqliligi 

Ekologik xususiyatlari 

Ergonomik xususiyatlari 

Estetik xususiyatlari 

Xavfsizlik ko‘rsatkichlari 

 

 

 

 

9.3 -rasm. Tovarning sifati   

 

 

Bozor tizimi iste’molchilar xohishini korxonalar va resurs yetkazib 

beruvchilarga topshiradi va ulardan qoniqarli javob olishni kutadi. 

Oddiy bozorda tovar ishlab chiqaruvchi korxonaning bozor va butun 

xo‘jalik siyosati bo‘yicha taqdirini belgilaydi. Shu sababli ham tovarni 

yaratish, ishlab chiqarish, takomillashtirish, sotish, sotilgandan keyingi 

xizmat ko‘rsatish, reklama tadbirlarini ishlab chiqish shubhasiz, tovar 

ishlab chiqaruvchining butun faoliyatida markaziy o‘rinni egallaydi. 

Mana shu kompleks tadbirlar tovar siyosati, deb ataladi. Aynan shu 

sababli ishlab chiqaruvchida iste’molga qaratilgan sifatli tovar bo‘lmasa, 

unda hech narsa yo‘q! – bu marketingning qat’iy qoidasi hisoblanadi. 

 

Tovarning sifati

: 

224 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9.4.-rasm.Tovar siyosati 

 

9.2. Tovarlarning “hayotiylik davri” va ularning asosiy bo‘ginlari 

 

 

Tovarning hayotiylik davri – tovarning bozorda paydo bo‘lgan 

davridan boshlab, to uning sotilmay qolishigacha bo‘lgan vaqt 

oralig‘idir. Tovarning hayotiylik davri konsepsiyasi har qanday tovar 

qanchalik darajada mukammal bo‘lmasin, bu tovar bozordan ertami-

kechmi undan ham mukammalroq tovar tomonidan siqib chiqarilishiga 

asoslanadi. Amaliy faoliyatda tovarning hayotiylik davri diapazoni 

Tovarning foydaliligini saqlash xususiyati 

Maqsadga muvofiqligi 

Tovarga tegishliligi 

Markaga tegishliligi (imij) 

Xaridorga tegishliligi 

Transportabellik 

Omborda saqlash xususiyati 

Tovar shaklini chiroyliligi uchun 

Keyinchalik ishlatish uchun 

Foydaliligini oshirish uchun 

Reklama funksiyasi 

O‘rash, qadog‘i 

225 

 

ancha keng bo‘lib, u bir kunlik tovardan bozorda o‘z o‘rnini uzoq vaqt 

davomida saqlab qoluvchi tovargacha bo‘lishi mumkin. 

Tovarning hayotiylik davrini tariflashda 2 xil nuqtayi nazar mavjud: 

1. Menejmentda – tovarni ishlab chiqarishdan to uning iste’moli-

gacha bo‘lgan davr tushuniladi. Tasavvur (g‘oya-idea), dizayn (sinov), 

ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish. 

2. Marketingda tovar o‘z xaridorini topa olishi mumkin bo‘lgan 

o‘zining ma’lum hayotiylik davri tushuniladi. 

Tovarning hayotilik davrini boshqarish tizimi  – korxonalar uchun 

hozirgi global bozorlardagi kuchli raqobat ichida tirik qolish uchun 

yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishga intilishga undaydi. Har bir 

korxona o‘z mijozlari va mol yetkazib beruvchi hamkorlariga oid 

ma’lumotlarni, ular bilan aloqa va munosabatlarni boshqara olishi kerak. 

Menejment – tovarning hayotiylik davrini boshqaradi, bozorga kirish 

vaqtini kamaytiradi, mahsulot sifatini oshiradi, boshlang‘ich mahsulot 

chiqarish tannarxini kamaytiradi, oldindan o‘z xaridorini topadi, 

mahsulot shaklini yaxshilashga yordam beradi, isrofgarchilikni 

kamaytiradi. 

Tovarning hayotiylik davri konsepsiyasi ilk bor amerikalik 

marketolog T.Levitt tomonidan 1965–yilda tariflangan edi. Ushbu 

nazariyaning mohiyati shundan iboratki, tovar o‘ziga xos tirik organizm 

kabi hayotiylik davrini o‘taydi. Ma’lumki, tirik organizm rivojlanish, 

keyin tug‘ilish, so‘ngra yetuklik, qarilik bosqichlarini o‘tib, o‘z yashash 

davrini o‘lim bilan tugatadi. Shunga o‘xshash tovar hayotiylik davri 

jarayonida ishlab chiqarish, bozorga chiqish, o‘sish, yetuklik va chiqish 

kabi bosqichlarni o‘taydi.Tovarning tipik hayotiylik davrini 9.5 - rasmda 

ko‘rsatilgan egri chiziqlar bilan tasvirlash mumkin. 

Tovarning hayotiylik davri bosqichlari quyidagicha: 

1.Kirish. 2.O‘sish.  3.Voyaga yetish.  4.Pasayish. 

 

 

1-bosqich 2-bosqich 3-bosqich 4-bosqich 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  Sotish 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         Foyda 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9.5.-rasm. Tovarning hayotiylik davri mobaynida uning sotilishi va              

foydaning tavsifi 

Soti

sh

 va

 f

oy

da 

226 

 

Tovarning hayotiylik davri bosqichlarini to‘laroq tushuntirishga 

harakat qilamiz. 

Tadqiqotlar va tovarning yaratilishi bosqichi. Tovarning hayoti 

uning mahsulot sifatida shakllanishidan ancha oldin – g‘oyalar, 

ishlanmalar ko‘rinishida boshlanadi. Yuqorida keltirilgan rasmda bu 

bosqichga tartib raqami qo‘yilmagan, chunki hali tovarning o‘zi mavjud 

emas. Bu bosqichda tadqiqotchilar marketing yordamida iste’molchining 

mazkur mahsulotga muhtojligini, potensial iste’molchilar kimlar 

bo‘lishini va g‘oyani amalga oshirishda qanday bozorni mo‘ljallash 

mumkinligini atroflicha o‘rganadilar. Korxona uchun tovarni yaratish-

ning mazkur bosqichi – bu faqat xarajat va kelajakda kutiladigan 

daromadlardir. Bu yerda marketingning vazifasi potensial iste’mol-

chilarga yangi g‘oya asosida yaratilajak tovar ular uchun qanday foyda 

keltirishini tushuntirib berishdan iborat. 

1. Bozorga kirish bosqichi. Bu bosqich tovarni tarqatish va uning 

bozorga kelib tushishi bilan boshlanadi. Bu bosqichda sotishning asta-

sekin o‘sishi kuzatilsada, tovarni tarqatish xarajatlari ko‘pligi tufayli 

foyda hali hosil bo‘lmaydi. Bu yerda marketingning maqsadi aniq, ya’ni 

yangi tovar uchun bozorni yaratishdan iborat (ayniqsa, agar bu mutlaq 

yangi tovar va unga ehtiyoj hali bozorda namoyon bo‘lmasa). Bu 

bosqichda raqobatchilar deyarli yo‘q yoki ular juda kam sonni tashkil 

etadi. Bu bosqichda deyarli shular novatorlar bo‘lganligi uchun dastlab 

reklama aynan iste’molchilarga mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Bu 

bosqichda marketingning asosiy vazifasi birlamchi talabni tez 

shakllantirish va potensial xaridorlarni haqiqiy xaridorlarga aylan-

tirishdan iborat. Shuningdek, bu bosqichda sotishni rag‘batlantirish, 

reklamani tashkil etish va tovarni taqsimlashning ishonchli kanallarini 

shakllantirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 

 Kirish bosqichi xususiyatlari –kam mahsulot chiqadi (yarim 

quvvat), yuqori tannarx (texnologiya hali to‘liq emas), realizatsiya kam. 

Qilinishi kerak – qiziqtiruvchi marketing taktikasi (joy, vaqt, narx, 

promotion-siljitish), tovar kamchiliklarini yo‘qotish (sifatini oshirish) 

kerak. 

2. O‘sish bosqichi. Agar yangi tovar bozorning talabini qoniqtirsa, 

u holda tovarni sotish katta darajada ortadi. Chunki yangi tovarlarni 

takroran xarid qilayotgan faol xaridorlarga ko‘p sonli boshqa xaridorlar 

qo‘shiladi. Bu bosqichda tovar ishlab chiqarish texnologiyasini takomil-

lashtirish hisobiga tovar sifatining barqarorligiga erishiladi. Bu bosqich-

227 

 

da korxona ancha foyda olishga kirishadi, bu foyda o‘sib boradi va 

ushbu bosqichning oxiriga kelib eng yuqori ko‘rsatkichga yetadi. 

Korxona bu bosqichning uzoqroq davom etishidan manfaatdor, shuning 

uchun ham u butun harakatlarini sotish hajmining o‘sishiga qaratishi 

kerak bo‘ladi. Bu yerda marketingning asosiy vazifasi – tovar sifatini 

oshirish, bozorning yangi segmentlarini o‘zlashtirish, mazkur tovarni 

sotishning qamrab olinmagan kanallarini topish, iste’molchilarni 

tovarlar xususiyatlarining afzalligi haqida ishonarli reklama ishlarini 

tashkil etish kabi tadbirlarni amalga oshirishdan iborat. 

 O‘sish bosqichi xususiyatlari — ko‘p mahsulot chiqadi (to‘la 

quvvat), kam tannarx (texnologiya mukammal egallangan), realizatsiya 

o‘sadi, sifat oshgan. 

Qilinishi kerak - agressiv marketing (tovar xususiyatlarini tanish-

tirish), tovarni zamonaviylashtirish (mukammallashtirish), ommaviy 

sotish (realizatsiya tarmoqlari orqali) kerak. 

3. Yetuklik bosqichi. Bu bosqichda tovar yirik partiyalarda tako-

millashgan texnologiyalar bo‘yicha yuqori sifat bilan ishlab chiqariladi. 

Bu bosqichda ko‘pgina ishlab chiqaruvchilarda sotilmay qolgan 

tovarlarning zaxiralari to‘planib qoladi, oqibatda tovarlarning sotilishi 

kamayadi. Natijada raqobat keskinlashadi. Raqobatchilar tovarlarni 

ko‘proq past narxlarda sotishga harakat qiladi. Reklama kuchaytirilib, 

tovarlarning yaxshilangan variantlarini ishlab chiqarishga mablag‘lar 

sarflanadi. Bularning hammasi foydaning kamayishini keltirib chiqaradi. 

Eng kuchsiz raqobatchilar kurashdan chetga chiqa boshlaydilar. Tar-

moqda faqat mustahkam o‘rin egallagan raqobatchilargina qoladi. 

Marketing xizmati tovarning hayotiylik davrini uzaytirish, sotish hamda 

foydaning kamayishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun tovar, bozor va 

marketing kompleksini modifikatsiyalash usullarini izlashi kerak 

bo‘ladi.