O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Marketingning fan sifatida rivojlanish evolyutsiyasi 

 

Yillar Nazariy 

asoslari 

Usullar 

Qo‘llash 

sohalari 

 

1900-

1950-

yillar 

Tovar haqida ta’limotning paydo 

bo‘lishi, tovar tarqatishga xos yon-

dashuv, eksport va sotuv nazariya-

larining yaratilishi 

kuzatuv, xarid va sotuv 

jarayonining tahlili, 

iste’molchilarni sotib 

olish qobiliyati tahlili 

ommaviy 

tovarlar ishlab 

chiqarish, 

qishloq 

xo‘jalik 

tarmoqlari 

 

1960 

yillar 

Sotuv haqida ta’limot, sotuv 

hajmiga yo‘naltirilganlik tovar va 

uning funksiyalariga urg‘u berish, 

distribyuterlik nazariyasining 

shakllanishi 

rag‘batlar tahlili, 

operatsiyalar tahlili, 

modellashtirish 

 

iste’mol 

tovarlari 

iste’molchilari 

 

1970 

yillar 

Qaror qabul qilishning ilmiy 

asoslari. Marketing tavsiya qiladi, 

sotuvga yo‘naltirilganlik, iste’mol-

chiga qisman e’tibor 

Faktoring, diskrimenant 

tahlil, matematik usullar, 

marketing modellari 

Ishlab 

chiqarish 

vositalari va 

iste’mol 

vositalari 

iste’molchilari 

 

1980-

1990 

yillar 

Vaziyatli tahlil. Marketing menej-

ment funksiyasisifatida, raqobat 

tahlili nazariyasi, ekologiya 

asoslarining shakllanishi, strategik 

marketing 

pozitsiyalash, klaster 

tahlili, iste’molchilar 

tipologiyasi, ekspertiza, 

sabab va oqibat tahlili 

Ishlab 

chiqarish 

vositalari, 

iste’mol 

vositalari, 

xizmat sohasi 

iste’molchilari 

1991 

yildan 

hozirga

qadar 

Marketing haqidagi ta’limot 

tadbirkorlikning funksiyasi va 

instrumentariysi sifatida. 

Bozor tarmoqlari nazariyasi, 

kommunikatsiyalar nazariyasi va 

o‘zaro ta’sir. Ijtimoiy va ekologik 

yo‘naltirilganlik 

pozitsiyalash, klaster 

tahlili, iste’molchilar tipo-

logiyasi, ekspertiza, 

iste’molchilar xulq-atvori 

modeli, benchmarking, 

o‘yinlar nazariyasi 

Ishlab 

chiqarish 

vositalari, 

iste’mol 

vositalari, 

xizmat sohasi 

iste’molchilari, 

foydasiz 

korxonalar, 

tadbirkorlik 

subyektlari 

14 

 

Shuni ta’kidlash lozimki, 90 - yillar o‘rtalarida bozor tarmoqlarida 

marketing kommunikatsiyalari to‘g‘risida nazariya va uslubiyotlar yara-

tildi. 

Rossiya Fanlar Akademiyasi, Sankt Peterburg moliya-iqtisod 

universiteti va boshqa oliy ta’lim muassasalari olim va tadqiqotchilari 

bozorni o‘rganish iste’molchilarni taqiq etish bo‘yicha ilmiy tadqiqot-

larni kengaytirdilar. Marketing rivojlanishi evolyutsiyasi uning iqtiso-

diyotning barcha sohalariga joriy etilishi bilan xarakterlanadi. 

1-bosqichda Marketing amaliy iqtisodiyot sohasi sifatida ko‘rilib, 

sotuvni samarali tashkil qilish, sotuv jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan 

vaziyatlarni tahlil qilish, firma faoliyati rentabelligini oshirishga qara-

tilgan. 

2-bosqichda Marketingning turli konsepsiyalari shakllandi. Bu 

davrda marketingning asosiy funksiyalari bozorni o‘rganish, reklama, 

sotuvni rag‘batlantirish, sotuvni rejalashtirish kabilarga katta e’tibor 

qaratiladi. 

3-bosqichda Marketing bozor konsepsiyasini boshqarish sifatida 

ko‘rilib, marketingning nazariy va uslubiy asoslarini rivojlantirishga 

zarurat tug‘ildi. 

4-bosqichda Marketing rivojining evolyutsiyasi marketingni 

boshqarish nazariyasini ishlab chiqish, bozorni o‘rganish usullarini 

mukammallashtirsh,  narx, kommunikatsiya, sotuv siyosatini amalga 

oshirish orqali qarorlar qabul qilishni to‘g‘ri amalga oshirish bo‘yicha 

nazariy va amaliy ko‘rsatmalar ishlab chiqildi. 

5-bosqichda Marketing – menejment nazariyasi rivojlana boshladi. 

Bu nazariya zamonaviy axborot texnologiyalariga asoslangan holda 

bozor tarmoqlarining xususiyatlari, o‘zaro bir biriga ta’siri kabi 

masalalarga katta e’tibor berildi. Raqobatli bozor sharoitida tovar sifati 

uning xarakteristikasi, xizmat sifatiga asosiy e’tibor qaratildi. Ekologik 

marketing konsepsiyasi shakllandi.  

O‘zbekistonda 1980-yillardan boshlab iqtisodiyot o‘quv yurtlarida 

marketing kurslari o‘qitila boshlandi. Shu yillari marketing masalalari 

bilan S. Salimov, S. G‘ulomov, A. Bekmurodov, J. Jalolov,                

M. Qosimova, D.Muhitdinov, X.Raimov, A. Soliyev kabi olimlar ilmiy 

tadqiqot ishlari olib bordilar. 1986-yilda «Sovplastital» qo‘shma 

korxonasida birinchi bo‘lib marketing bo‘limi tuzildi. Shuningdek,  

«Toshkent to‘qimachilik mashinasozlik zavodi» aksiyadorlik jamiyati, 

«V. P. Chkalov nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlash-

masi» davlat-aksiyadorlik birlashmasi, «Toshkent qishloq xo‘jaligi 

15 

 

mashinasozligi» aksiyadorlik jamiyati kabi korxonalarda ham marketing 

bo‘limlari ochildi.

4

 

Mamlakatimizda hozirda faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat banklari, 

yirik ishlab chiqarish korxonalarining aksariyatida marketing bo‘limlari 

ish olib boradi.  

Yillar davomida marketingning roli juda o‘zgaradi. Marketingning-

rivojlanishini tushunish zamonaviy marketingni tushunishga yordam 

beradi. Bozordagi holat, raqobat darajasi, atrof-muhitga qarab firmalar 

o‘zlari uchun turli marketing dasturlarini ishlab chiqishlari mumkin. 

Marketing rivojlanishining 5 ta bosqichi: 

1)   oddiy savdo –sotiq davri; 

2) ishlab chiqarish davri. Sanoat revolyutsiyasidan keyin to 1920-

yillargacha ko‘p kompaniyalar ishlab chiqarish davrida edilar («Ishlab 

chiqarish davri» da  kompaniyalar ma’lum turdagi mahsulotlarni ishlab 

chiqarishga ixtisoslashgan); 

3)  realizatsiya davri. 

1930-yillarga kelib G‘arb kompaniyalari ishlab chiqarish quvvatini 

keskin pasaytirdi, endi ishlab chiqarish muammo emas, balki raqobatda 

yengib chiqib o‘z mahsulotini sotish muhim edi, («Realizatsiya davrida» 

kompaniya raqobat kuchayganligi uchun sotuvga e’tibor qaratishi 

tushuniladi); 

4) marketing bo‘limi davri; 

5) marketing kompaniyasi davri; 

 

Oddiy savdo-sotiq 

davri 

Ishlab chiqarish davri 

Realizatsiya davri 

Marketing bo’limi davri 

Marketing kompaniyasi 

davri 

Ortiqcha sotish 

Taklifni ko’paytirishortiqcha 

sotish 

Raqobatda yengish 

Umumlashtirish va nazorat 

Mijozni uzoq muddatli 

qanoatlantirish 

 

 

 

1.2-rasm. Marketing rivojlanishining 5 ta bosqichi 

                                                                 

4

“O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent 2003-y. 479- bet 

 

 

16 

 

Rivojlangan mamlakatlarda «Realizatsiya davri» 1950-yillargacha 

davom etdi. Sotish hajmi yetarli darajada edi. Lekin muammo kom-

paniya nimaga ko‘proq ahamiyat berish kerakligini aniqlash edi. Kom-

paniyalar uchun ilmiy izlanish olib borish, sotib olish, ishlab chiqarish, 

jo‘natish va sotishni bog‘lab turadigan odam kerak edi. Shunday qilib, 

«Realizatsiya davri»ni «marketing bo‘limi davri» egalladi. «Marketing 

bo‘limi davri» - kompaniyaning barcha marketing ishlari faqat bir 

bo‘lim tomonidan olib boriladi va qisqa muddatli rejalari tuziladi. 

1960-yillarga kelib esa ba’zi bir kompaniyalar faqat marketo-

loglardan iborat holda ishni boshladi. Hatto, marketing kompaniyalari 

ishchilarining ba’zilari «Marketing bo‘limi davridan» chiqishgan edi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3-rasm. Marketing kompaniyasi 

 

«Marketing kompaniyasi davri» - qisqa muddatli marketing reja-

lashtirishga qo‘shimcha uzoq muddatli marketing rejalarini ishlab 

chiqadi va butun korxona marketing kompanyasi asosida ish olib boradi. 

Marketing kompaniyasi juda oddiy, lekin juda muhim. Marketing 

kompaniyasi yangilik emas. Lekin ko‘pchilik boshqaruvchilar bu so‘zni 

eshitib vahimaga tushadi. Shuning uchun ular o‘zlari uchun oson 

bo‘lgan mahsulotni ishlab chiqarish, uni sotishga harakat qiladi. «Ishlab 

chiqargan mahsulotni sotishdan ko‘ra sotiladigan mahsulotni ishlab 

chiqarish maqsadga muvofiqdir», ya’ni aqlli boshqaruvchi esa ishlab 

chiqarishdan ko‘ra ko‘proq marketingga e’tibor qaratadi. Marketingga 

moyil korxona o‘zi ishlab ishlab chiqargan mahsulotni sotishdan ko‘ra 

mijozlarga kerakli narsani ishlab chiqarishni ma’qul ko‘radi. Masalan, 

Ford Motors «Mijozlar tajribasi» dasturiga muvofiq Ford kompaniya-

sining turli bo‘limlaridagi ishchilari Fordning minglab mijozlari bilan 

Mijozni 

qanoatlantirish

 

Foyda olish (yoki 

muvaffaqqiyatga 

erishish) maqsadi 

Marketing 

kompaniyasi 

Kompaniya 

say-

harakatlari 

 

17 

 

uchrashib, ularning xohish va istaklarini o‘rganishdi va ishlab chiqarish-

ga tatbiq qilishdi.  

 

1.3. Marketing nazariyasi konsepsiyasi va uning evolyutsiyasi 

 

Konsepsiya-lotincha “conception”-so‘zidan olingan bo‘lib, tizim 

yoki biror sohaga oid qarashlar, tamoyillar tizimi, dalil (fakt) va 

hodisalarni tushunish, anglash va izohlashning muayyan usuli, asosiy 

nuqtayi nazar ma’nosini anglatadi

5

. Keng ma’noda konsepsiya so‘zi u 

yoki bu faoliyatning samarali amalga oshirilishi uchun zarur bo‘lgan 

qarashlar tizimi, deb tushuniladi. Firma konsepsiyasi - firmaning asosiy 

faoliyat yo‘nalishi, g‘oyalari, tadbirkorlik falsafasi, iste’molchi talabi 

asosida mahsulot ishlab chiqarish istiqboli yo‘nalishidir. Konsepsiya 

komponentlari g‘oya, strategiya, instrumentariy va maqsaddan iborat. 

Shu nuqtayi nazardan marketing konsepsiyasi tashkilotning ilmiy 

asoslangan g‘oyasi, loyihasi hisoblanib tadbirkorlikni amalga oshirishda 

korxonaning samarali strategiyasini ham anglatadi. 

Marketing konsepsiyasini o‘zlashtirish oson bo‘lmadi. Marketing 

konsepsiyasini birinchilardan bo‘lib Procter & Gamble qabul qildi. 

Procter & Gamble kompaniyasi 1837 - yilda ikki tadbirkorning birga-

likda ish olib borish to‘g‘risidagi kelishuv asosida tashkil etilgan edi. 

Kompaniya asoschilari Uilyam Procter kompaniyaga asos solinganga 

qadar shamlar ishlab chiqargan bo‘lsa, Djeyms Gambl esa sovun ishlab 

chiqargan. Kompaniya o‘zining 1- million dollarlarini 1859-yilda ishlab 

topdi. AQShdagi fuqarolar urushi davrida kompaniya shimolliklar 

armiyasiga sovun va sham yetkazib berish uchun katta davlat 

buyurtmasini qo‘lga kiritdi. Procter & Gamble kompaniyasi taniqli 

savdo markalari va brendlarini sotib olish evaziga muttasil kengayib 

bordi. 2003-yilda Germaniyaninig soch bo‘yoqlari ishlab chiqaruvchi 

mashhur WELLA kompaniyasi sotib olindi. 2005-yilda Gilette 

kompaniyasini sotib oldi. Raqobatda Unileverni yutib, o‘zining sohasi 

bo‘yicha yirik kompaniyaga aylandi. Raqobat juda katta edi, yutib 

chiqishning yagona bir yo‘li mijozni qanoatlantirish edi. Marketing 

konsepsiyasini tatbiq qilgan menejer uchun mijozni qanoatlantirish - bu 

foyda olish yo‘lidir, yani shior «Mijoz nuqtayi nazari bilan ishla». 

Keyinchalik, turli sanoat sohalari – metall, ko‘mir, qog‘oz, shisha – 

kompaniyalari ham marketing konsepsiyasini qabul qila boshladi. 

                                                                 

5

“O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent 2003-y.23-bet. 

18 

 

Xizmat ko‘rsatish sohalari juda sekinlik bilan marketing konsepsiyasini 

qabul qildi. 

Marketing konsepsiyasini o‘zlashtirish oson bo‘lmadi. «Banklar 

bank xodimlari uchun qulay bo‘lgan bir necha soat ochiq, mijozlar 

uchun qulay paytda yopiq bo‘ladi. Tushlik paytida va soat 16 dan keyin 

yopiq bo‘ladi. Mijozni qanoatlantirishga ketadigan xarajatlar va xarajat 

talab qilmaydigan harakatlar talab qilinadi.   

 Marketing konsepsiyasi korxonaning amaldagi yoki rejalashtirila-

yotgan faoliyatining strategik tahlili asosida ishlab chiqilishi kerak. Uni 

ishlab chiqish quyidagi bosqichlardan iborat: 

•  Ichki va tashqi muhitning strategik tahlili. 

•  Korxona va marketing faoliyatining maqsadlarini aniqlash. 

•  Marketing strategiyasiniasoslash. 

•  Kutilgan natijaga erishish uchun tegishli marketing usullarini 

tanlash. 

Marketing va tadbirkorlik borasida jahon amaliyoti marketing 

evolyutsiyasida quyidagi konsepsiyalarni asoslab ko‘rsatdi: 

1. Ishlab chiqarish.  

2. Tovar. 

3. Sotuv. 

4. An’anaviy.  

5. Ijtimoiy – etik. 

6. O‘zaro ta’sir marketingi. 

Bugun boshqaruvda marketing faoliyati bilan shug‘ullana borib, bir 

qancha konseptual yondashuvlarni qo‘llash mumkin: ishlab chiqarishni 

va tovarni mukammallashtirish, tijorat kuchlarini jadallashtirish, 

iste’molchilarga yo‘naltirilgan marketing yondashuvi, ijtimoiy-etik mar-

keting. 

Marketing konsepsiyalarining rivojlanishi bozorning rivojlanish 

bosqichlariga mos keladi. 

Tavsiya qilingan konsepsiyalar barcha davlatlar uchun etalon yoki 

norma bo‘lib xizmat qiladi, degan fikr noto‘g‘ri. Marketing evolyutsiya-

si har bir mamlakatdagi bozor munosabatlarining rivojlanish bosqichiga, 

tadbirkorlik faoliyatining tashkil etilganligiga qarab turlicha bo‘lishi va 

konsepsiyalar ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. 

Marketingning korxona ishlab chiqarish, savdoga oid faoliyatini 

boshqarish tizimi sifatida rivojlanish tarixi bozorning rivojlanishi bilan 

mustahkam bog‘liq. 

19 

 

1.3- jadval 

Marketing konsepsiyasi evolyutsiyasi 

 

Yillar Konsepsiya  Yetakchi 

g‘oya 

Asosiy xatt- 

harakat 

Bosh maqsad 

1860-

1920- yil 

Ishlab 

chiqarish 

konsepsiyasi 

Nimani ishlab 

chiqara olsam, shuni 

ishlab chiqaraman 

Tannarx, ish 

unumdorligi 

Ishlab chiqarishni 

takomillashtirish, 

sotuv hajmining 

o‘sishi, foydani 

maksimallashtirish 

1920-

1930- yil 

Tovar 

konsepsiyasi 

Sifatli mahsulotlar-

ning ishlab 

chiqarilishi 

Tovar 

sistemasi 

Tovarning iste’mol 

xususiyatlarini 

takomillashtirish 

1930-

1950 - yil 

Sotuv 

konsepsiyasi 

Sotuv tarmoqlarini 

rivojlantirish, sotuv 

kanallarini 

ko‘paytirish 

Sotuv 

sistemasi 

Tijorat ishlarini 

intensivlash, sotuvni 

rag‘batlantirish, 

harakatini jadallash 

1950-

1980- yil 

An’anaviy 

marketing 

konsepsiyasi 

Xaridorga kerak 

narsani ishlab 

chiqarish 

Marketing – 

miks 

kompleksi, 

iste’molchini 

o‘rganish 

Maqsadli bozorlarda 

iste’mol 

ehtiyojlarini 

qondirish 

1980-

1995- yil 

Ijtimoiy etik 

marketing 

konsepsiyasi 

Jamiyat talablariga 

zid kelmagan 

iste’molchiga kerak 

va zarar 

yetkazmaydigan 

mahsulotni ishlab 

chiqarish  

Marketing– 

miks 

kompleksi, 

ijtimoiy va 

ekologiya 

muhitini 

himoya 

qilgan holda 

tovar va 

xizmatlar 

ishlab 

chiqarish 

Maqsadli bozor 

segmentlarini inson 

ehtiyojlarini, 

moddiy energetik va 

boshqa resurslarni, 

atrof- muhitni 

himoya qilgan holda 

qondirish 

1995 yil-

dan 

Toki 

hozirga 

qadar 

O‘zaro – 

ta’sir 

marketingi 

konsepsiyasi 

Iste’molchilarni va 

biznes hamkorlarni 

qoniqtiradigan 

mahsulot va xizmat 

turlarini ishlab 

chiqarish 

Muvofiqlash-

tirish 

integratsiya, 

tarmoqli 

tahlil, 

marketing– 

miks (4P) 

kompleksi 

Iste’molchilarning 

talablarini qondirish, 

hamkorlar va davlat 

manfaatlarini tijorat 

va notijorat 

jarayonlarida o‘zaro 

ta’sirini 

muvofiqlashtirish 

 

20 

 

Bozordagi talab va taklif orasidagi nisbatning o‘zgarishi bozor 

munosabatlari uchun xarakterli bo‘lib, firmalarning tovar ishlab 

chiqarishdan sotish, so‘ngra esa xaridorga va jamiyatga yetkazishgacha 

bo‘lgan faoliyatning boshqaruvida urg‘u berilishining aralashib ket-

ganligi bilan kuzatilar edi. XX asr davomida marketingning boshqa 

boshqaruv konsepsiyalari paydo bo‘ldi. 

Marketing konsepsiyasi – bu bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab 

chiqarish va sotish faoliyatini boshqarish haqidagi ilmiy asoslangan 

tasavvurlar tizimidir. 

1.  Ishlab chiqarishni mukammallashtirish konsepsiyasi. Bozor 

rivojlanishining boshlang‘ich bosqichida (AQSh va G‘arbiy Yevropa 

mamlakatlari uchun o‘tgan asrning 20 – 40 –yillari) tovarga bo‘lgan 

talab taklifdan ortadi, tovar tanqisligi yuz beradi, xaridorlar tovar qidirib, 

o‘zaro raqobatlashadilar, ishlab chiqaruvchi – sotuvchilar mustahkam 

pozitsiyani egallaydilar (sotuvchilar bozori). Bunday sharoitlarda 

tadbikorlarning kuchi ishlab chiqarishni rivojlantirishga (ratsionalizat-

siyasiga), juda bo‘lmaganda, bunday bozor munosabatlarida uncha qiyin 

bo‘lmagan savdoga yo‘naltiriladi, potensial iste’molchilarni jalb etish 

esa hozircha ularning e’tiboridan chetda qoladi. Shuning uchun bu davr 

manketingning passiv davri, deb ataladi. Bu yerda gap ishlab chiqarish 

yoki tovarga yo‘nalganlik haqida ketmoqda. 

Ishlab chiqarishni mukammallashtirish konsepsiyasi bilan mos 

holda xaridorlar keng tarqalgan va narxlari uncha qimmat bo‘lmagan 

tovarlarga intiladilar, deb hisoblanadi, binobarin, boshqaruvga doir o‘z 

kuchlarini ishlab chiqarishni mukammallashtirishga qaratishlari zarur. 

Bu konsepsiya ikki vaziyatga to‘g‘ri keladi. Birinchisida tovarga bo‘lgan 

talab taklifdan ortib ketadi. Bunday hollarda rahbariyat ishlab 

chiqarishni oshirish yo‘llarini izlashi kerak bo‘ladi. Ikkinchisi – tovar 

tannarxi o‘ta yuqori va uni pasaytirish zarur, buning uchun esa 

mahsuldorlikni oshirishga to‘g‘ri keladi. 

Ishlab chiqarishni mukammallashtirish konsepsiyasi mavjud 

assortimentdagi ishlab chiqarish hajmini oshirishga yo‘naltirilgan. Bu 

dastlabki konsepsiya hozirgi kunda ham qo‘llaniladi. Firmaning asosiy 

e’tibori mahsulot hajmini ko‘paytirishga qaratilgan bo‘lib, bozor tor 

assortimentdagi tovarlarga to‘yinadi. Bunday sharoitda iste’molchi o‘z 

talabini bozor taklifiga qarab shakllantiradi. Bu konsepsiya asosan 

quyidagi hollarda qo‘llaniladi: 

21 

 

•  Real va potensial iste’molchilarning ko‘pchiligi cheklangan sotib 

olish qobiliyatiga ega bo‘lsa. 

•  Ma’lum tovarga talab taklifdan yuqori bo‘lsa, bunday holda 

o‘rinbosar tovar bo‘lmagani uchun xaridor bor tovarni sotib olishga 

majbur. 

•  Agarda mahsulot tannarxi yuqori bo‘lsa, ko‘p hajmda ishlab 

chiqarish tannarxni birmuncha kamayishiga olib keladi, korxona ma’lum 

bir tovari bilan bozorda o‘z ulushini egallaydi.  

Bu konsepsiyaning asosiy maqsadi ishlab chiqarish bo‘lib, aynan 

shu tovarga talab yuqori, taklif esa kam bo‘lgan vaqtda uni sotish 

muammo emas. 

Rejali iqtisodiyot davrida ko‘proq shu konsepsiya ishlatilgan, lekin 

juda katta seriyalarda tor assortimentda mahsulotlar iste’molchilarning 

bunday tovarlarga nisbatan talabini pasayishiga va tovarlarning 

peshtaxtalarda turib qolishiga sabab bo‘ldi. Shunday bo‘lishiga 

qaramasdan, bu konsepsiya o‘z vaqtida Genri Fordning avtomobil 

zavodida juda katta daromad keltirdi. U katta hajmda ommaviy avto-

mobillar seriyasini ishlab chiqarib avtomobil sanoatini rivojlantirdi. 

Uning qora rangdagi o‘rta hol amerikalikning hamyoniga to‘g‘ri 

keladigan avtomobillarini 1908 – 1927-yillarda T-modeli nomi ostida 

chiqarib shu yillarda 15 mln.dan ortiq avtomobil sotilishiga erishdi. 

Katta partiyalarda shu modeldagi avtomobillarni chiqarib ommaviy 

iste’molchilarni shakllantirdi. Qora rang o‘sha vaqtda eng arzon va tez 

quruvchi bo‘yoq bo‘lgani uchun G.Ford shu rangdan foydalanib, 

mahsulot tannarxini pasayishiga erishgan va katta daromad ko‘rgan. O‘z 

mahsulotlarini har xil qilish haqidagi takliflarga G.Ford hazil qilib, 

mijozlarga xohlagan rangdagi avtomobilni berish mumkin, faqat bitta 

shart bilan: u qora bo‘ladi, degan gapi uchun sal bo‘lmasa “tuzoqqa” 

tushay dedi, chunki raqobatchilari yangi boshqaruv konsepsiyasini 

o‘zlashtirib, avtomobillarning turli modelini taklif qila boshladilar. 

Keyinchalik ishlab chiqarishni takomillashtirish konsepsiyasi qo‘llanilib, 

unda tovarlarning yangi modellari, texnologiyalari, assortimentlari 

yaratilishiga katta e’tibor qaratildi.  

2. Tovarni mukammalashtirish konsepsiyasi. Iste’molchilarni 

o‘rganish, ular xohish, ehtiyojlarini, zaruratini, sotib olish imkoniyat-

larini tahlil qilish asosida yangi tovarlar, o‘rinbosar tovarlar, innovatsion 

tovarlar ishlab chiqarish bu konsepsiyaning asosiy maqsadidir. Bozor 

iqtisodiyoti sharoitida raqobatning kuchayishi firma va kompaniyalarni 

22 

 

shu konsepsiyaga asoslanishlarini taqozo etadi. Bu konsepsiya juda ko‘p 

hollarda yaxshi natijalar keltirsada, ba’zi hollarda kutilgan natijaga 

erishmaslik hollari ham uchrashi mumkin. Yangi tovarning afzalligi, 

narxi, uning naflilik darajasi, ilgarigi tovardan farq qiluvchi xususiyatlari 

iste’molchini qoniqtirishi zarur. 

Iste’molchilar yuqori ekspluatatsiya xossalariga ega bo‘lgan yuqori 

sifatli tovarlarga moyilligini ta’kidlaydi, demak, tashkilot o‘z energiya-

sini tovarni doimiy mukammal quvvatlashtirishga  qaratishi zarur 

bo‘ladi. Shu bilan “marketing shabko‘rligi”dan qochish uchun ushbu 

mahsulot iste’molchilarga shu holicha kerak emas, o‘z muammolarini 

qandaydir mahsulot yordamida hal qilish uchun kerakligini hamisha 

yodda tutish shart. Mukammallashtirilgan mahsulot iste’molchilar uchun 

avvalgilariga nisbatan katta iste’mol qiymatini (iste’molchining tovar 

sotib olish xarajatiga nisabatan foydasi) berishi kerak. 

3. Bozorning rivojlanishining navbatdagi bosqichida (50-60-yillar), 

ya’ni talab va taklif nisbatan teng bo‘lganda, xaridorlar talab qiladigan 

tovarlar bozorda doimo sotila boshlaydi, korxonani boshqarishda savdo-

ga doir yondashuv amalga oshadi. Bu davrda marketing savdo ustidan 

g‘olib keladi.  

Sotuvchining vazifasiga raqobatchilarni emas, aynan xaridorlarni 

tovarlarni sotib olish uchun qator rag‘batlantirish chora-tadbirlarini 

amalga oshirish kiradi. Buning uchun sotuvchi o‘z mahsulotlarini 

reklama qilish, uning savdosini rag‘batlantirish uchun qo‘shimcha 

xarajatlar qilishi kerak bo‘ladi. Bunday vaziyatda agar savdo va 

rag‘batlantirish sohasida sezilarli harakatlar amalga oshirilmasa, 

xaridorlar korxonaning mahsulotlarini yetarli miqdorda sotib olmaydilar, 

degan tasdiqqa asoslanadigan tijorat kuchlarini intensifikatsiyalash