O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

 

11.1.-rasm. Taqsimot kanalining asosiy funksiyalari 

 

 

- tovarlarning turli guruhlari va bozorning segmentlari bo‘yicha 

savdo metodini va ularning qo‘llanishini tanlash; 

- barcha savdo halqalari bo‘yicha vosita (kapital) darajalari sonini 

(uzunligini) belgilash; 

- savdo vositalarining savdo halqalari (kengligi) alohida darajalarida 

savdoning mustaqil ishtirokchilari sonini aniqlash; 

- savdo vositachilarini tanlash, motivatsiyasi va ishi ustidan nazorat 

qilish; 

- tovarlarni chiqarish va transportlarga yuklash, tushurishni tashkil 

etish; 

- ulgurji va chakana do‘konlar tarmoqlarini, oraliq saqlash 

omborlarini, ko‘rgazma zallariga texnik xizmat ko‘rsatish punktlarini 

tuzish; 

- ta’minlash va yuk ortish-tushirish tizimini tashkil etish; 

- savdo kanallariga rahbarlik tizimini va huquqiy - tashkiliy 

munosabatlar o‘rnatish shakllarini tanlash; 

- ishlab chiqaruvchi firmalar va savdo firmalarining boshchilik 

(hukmronlik) rolini belgilash; 

- oldi-sotdi bitimlari bo‘yicha muzokaralar tayyorlash va o‘tkazish, 

shartnomalar tuzish, ularning bajarilishi ustidan nazorat. 

Yuqorida sanab o‘tilgan malakali qarorlarni qabul qilish savdo va 

tovarlar harakatlanishining optimal vositalarini yaratishga imkon beradi. 

Vositalar (kanallar) ishi samaradorligi mezonlari quyidagilar 

hisoblanadi: tovarlarning harakatlanish tezligi, muomala xarajatlari 

darajasi va mahsulotni realizatsiya qilish hajmlari. Tovarni ishlab 

chiqarilgan joyidan ularning realizatsiyasi va yakuniy sotiladigan joyiga 

iste’molchiga yetkazib beriladigan vaqt sarfi qanchalik kam bo‘lsa, 

Axborot  

Taqsimot 

kanalining asosiy 

funksiyalari 

Siljitish  

Aloqa  

Tavakkalchilik  

Moliyalash- 

tirish  

Muloqot  

Jismoniy 

taqsimlash

Muvofiqlash-

tirish 

302 

 

firma tomonidan tanlanadigan savdo shakllari va usullari samaradorligi 

shuncha yuqori, ularni tashkil qilishda xarajatlar kam, realizatsiya hajmi 

va olinadigan sof daromad yuqori bo‘ladi, deb hisoblanadi. Asosiy 

maqsad ko‘p tomondan tijorat ishlari darajasi va savdo xizmatiga 

bog‘liq bo‘lgan savdo xarajatlarining jamlangan miqdorini qisqartirish-

dan iborat. Agar realizatsiya va savdo xarajatlari umumiy ishlab 

chiqarish xarajatlarining 40 % ni tashkil qilishi haqida guvohlik 

beruvchi jahon tajribasi hisobga olinsa, marketingning bu yo‘nalishi 

ahamiyati ma’lum bo‘ladi.  

Savdoning ishonchli, foydali va ratsional ishlovchi vositasi – bu 

ishlab chiqaruvchining qo‘shimcha “ko‘rinmas” kapitalidir. Endi savdo 

siyosatining ayrim tomonlariga to‘xtalamiz.  

Ishlab chiqaruvchi tomonidan savdoning samarali vositasini 

yaratishi bu o‘z tovarlari savdosini o‘tkazishda bevosita (to‘g‘ridan 

to‘g‘ri) yoki bilvosita metodini tanlashdan iborat. O‘z savdo tarmog‘ini 

bevosita (to‘g‘ridan to‘g‘ri savdo bilan) tashkil etish bilan quyidagi 

holatlardan shug‘ullanish mumkin: 

- sotiladigan tovar miqdori savdo tarmog‘ini tashkil etish uchun o‘ta 

katta xarajatlarini qoplash maqsadida; 

- iste’molchilar soni uncha katta emas va ular nisbatan uncha katta 

bo‘lmagan hududga joylashgan; 

- ushbu tovar yuqori darajada ixtisoslashgan servis xizmat 

ko‘rsatishni talab qiladi; 

- korxona savdo yuritadigan savdo bozorlarida xususiy ombor 

binolarining yetarlicha tarmoqlari mavjud; 

- bozorda tovar narxi tez-tez o‘zgarib turadi va ishlab 

chiqaruvchidan zudlik bilan va vositachilar bilan kelishmasdan, narx 

siyosatiga o‘zgarishlar kiritish talab qilinadi; 

- sotilish bahosi tovarni ishlab chiqarish xarajatlaridan ancha ortiq, 

bu esa xususiy savdo tarmog‘ini yaratish bo‘yicha yuqori xarajatlarni 

qoplaydi. 

Ishlab chiqaruvchi korxona quyidagi hollarda savdoni savdo 

vositachilariga topshirgani ma’qul: 

- iqtisodiyotning har bir sektorida ko‘plab iste’molchilar mavjud 

bo‘lib, kam mablag‘ sarflab, kuchli savdo tarmog‘ini yaratilishini talab 

qiladi; 

- savdo bozorlari geografik jihatdan tarqoq, shu bois iste’molchilar 

bilan to‘g‘ridan — to‘g‘ri aloqa rentabelli emas; 

303 

 

- tovarlarning uncha katta bo‘lmagan partiyasini shaxsan shoshilinch 

yetkazib berish zarurati, buning uchun salmoqli ulgurji savdo 

qiluvchining ombori mavjudligi; 

- tovarning sotilish bahosi va uni ishlab chiqarish xarajatlari orasida 

uncha katta bo‘lmagan farq, demak, xususiy savdo tarmog‘ini saqlash 

zarar keltiradi. 

Agar firma rahbari tomonidan bilvosita savdo foydasiga qaror qabul 

qilingan bo‘lsa, endi ulgurji (chakana) vositachilarning optimal sonini 

aniqlash lozim, ya’ni savdo vositasi kengligi haqida qaror qabul qilinadi. 

Savdo siyosatining ushbu masalasida biz avval tariflagan savdoning uch 

strategiyasidan: shiddatli, alohida farqli va tanlab amalga oshiriladigan 

savdodan foydalanish mumkin. 

Bilvosita savdo bilan shug‘ullanadigan ishlab chiqaruvchining 

bozordagi muvaffaqiyati ko‘p jihatdan vositachilarga bog‘liq. Shu bois 

ishlab chiqaruvchidan savdo siyosatining muhim yo‘nalishi vositachini 

tanlash va u bilan ishni tashkil etish hisoblanadi. 

Tayyorlovchi va vositachining hamkorlikda raqobatchilar ustidan 

ustuvorlikka kelishilgan strategiya (tovar, narx, kommunikatsion va 

savdoda) larda sinergetik yutuqlarga erishish savdo vositasining eng 

yuqori samaradorligini belgilaydi. Biroq savdo vositachilariga sezilarli 

darajada ta’sir o‘tkazishning qiyinligi shundaki, tovarga egalik huquqini 

ishlab chiqaruvchi uni vositachiga yetkazib berganda yo‘qotadi. Biroq 

vositachilarni tanlash, ularning ishlarini motivatsiyalash, ularning 

faoliyatini baholash va nazorat qilishni amalga oshirish mumkin. 

Savdo vositachilarini tanlashda quyidagilar tavsiya qilinadi: 

- tanlangan vositachi bir vaqtning o‘zida raqobatchi firmaning ham 

vositachisi emasligiga ishonch hosil qilish; 

- boshqa teng shartlarda ixtisoslashgan vositachini afzal ko‘rish, 

chunki u aynan shu tovarni sotish bo‘yicha katta tajribaga ega (agar 

tovar boshqa tovarlar bilan birga taklif qilinganda, tezroq sotilsa ham, 

ya’ni universal vositachilar bilan); 

- bozorda obro‘si yuqori bo‘lgan ancha taniqli firmani afzal ko‘rish; 

- vositachining moliyalashtirish manbalarini aniqlash – unga kredit 

berilganmi, aynan qaysi bank tomonidan, uning kredit to‘lash qobiliyati 

qanday?; 

- tovarni tezkor yetkazib berish qobiliyatini va buyurtmalarni 

bajarish koeffitsiyentini baholash (tezkor bajarilgan va kechiktirilgan 

buyurtmalar sonini taqqoslash); 

304 

 

- vositachining moddiy-texnik bazasining ta’minlanganlik darajasini 

(idoralar, omborlar, namoyish qilinadigan va savdo zallari, ta’mirlash 

ustaxonalari va b.), ishlayotgan xodimlar malakasi darajasini aniqlash; 

- vositachilik firmasining imkoniyatlarini va ishdagi mas’uliyatini 

amalda bilishga imkon yaratuvchi vositachilik haqida qisqa muddatli 

(bir yilga) sinov bilan qisqa muddatli bitim tuzish; 

- uning jiddiyligi va vakolatligiga ishonch hosil qilish uchun 

vositachining firmasiga tashrif buyurish; 

- jalb qilinadigan vositachilik tashkilotlari sonini kengaytirish, 

chunki ularning soni cheklangan bo‘lsa, ularga bog‘liqlik, demak, risk 

darajasi ham, ortadi; 

- vositachining joylashuvi, do‘konlari soni, geografik tarqalish 

kengligini va umumiy marketing konsepsiyasini e’tiborga olish. 

Tayyorlovchi va vositachining bir-biriga qiziqishi ikki yoqlama 

bo‘ladi.Vositachilar tovarning yangiligi va yakuniy iste’molchi uchun 

jalb etuvchanligini, kutilayotgan foyda miqdorini, vositachi tomonidan 

realizatsiya qilinishi taklif etilgan tovar assortimentining uyg‘unligi 

darajasi, yangilikni namoyish qilishga dalillar, taklif etiladigan (ilova 

qilingan) narx diapazoni va boshqalarni hisobga oladi. Shuning uchun 

hamkorlik samaradorligi ikki tomonlama kutilganlarning qondirilish 

darajasiga bog‘liq. 

Tanlangan vositachi bilan munosabatlarni aniq tamoyillarga 

asoslanib qurish lozim. Ulardan ayrimlari quyidagilar: 

- vositachining xodimi uning xususiy xodimining bir qismi 

hisoblanadi, shuning uchun munosabatlarda ishonchlilikka erishish 

lozim; 

- vositachini taqdirlash uni tovarlarni sotish bo‘yicha sifatli faol 

ishini ta’minlaydi; 

- vositachini ishning to‘g‘ri usullariga o‘rgatish samaradorligi eng 

qattiq jazoga ko‘ra yaxshiroq yordam beradi; 

- xizmat ko‘rsatish standartlari vositachiga uning ishlari 

baholanganda qanday mezonlar qabul qilinishini aniqlashtirishiga 

yordam beradi. 

Menejerlar savdo vositachilari bilan birga o‘z ishlari bo‘yicha 

rag‘batlantirish (stimullash) va motivatsiyalash dasturlarini ishlab 

chiqadi. Mehnatga haq to‘lashning komission turidan keng 

foydalaniladi, bunda vositachining ish haqi miqdori to‘g‘ridan — to‘g‘ri 

yoki bilvosita sotuvchi faoliyatini ta’minlagan savdo hajmiga bog‘liq 

bo‘ladi. Ulardan ayrimlari quyidagilar: 

305 

 

-  oziq-ovqatga xos (vositachiga noyob, xaridorlar uchun alohida 

jozibador (jalb etuvchi) tovarlar realizatsiyasi bilan shug‘ullanish 

imkoniyati beriladi); 

-  logistikaga oid (yetkazib berish muddatlarini qisqartirish, 

buyurtmalarni tezkor bajarish); 

-  himoya sharhi (xarid narxida sotilmagan tovarni qaytarish 

haqida); 

-  narxga oid (chegirmalar berish, barqaror preyskurant bo‘yicha 

narxni tuzish); 

-  moliyaviy qo‘llab-quvvatlash (kredit bo‘yicha chegirmalar, kredit 

muddatini uzaytirish, naqd pul bilan to‘lov uchun chegirmalar); 

-  savdo jarayonini yengillashtirish (xodimlarni o‘qitish, tovarni 

ilgari surish bo‘yicha dasturlar tuzish); 

-  xizmat ko‘rsatishning eng yaxshi shakli, yangi mijozlarni jalb 

etish bo‘yicha tanlovlar o‘tkazish, tantanali vaziyatda yakun yasash, 

xizmat va muvaffaqiyatlarni e’lon qilish. 

 

Savdo vositachilari ishlarini nazorat qilish ularning mehnat faoliyati 

ko‘rsatkichlarini baholashga asoslangan: savdo normasini bajarish, tovar 

zaxiralari darajasini saqlash, buyurtmachiga yetkazish tezkorligi, 

iste’molchi foydasiga servis darajasi shular jumlasidandir. 

Tovar va xizmatmatlarni iste’molchiga yetkazib berishda hududiy 

muammolar va vaqt omillari ishlab chiqaruvchiga qo‘shimcha sarf– 

xarajatlarni keltirib chiqaradi.  

Tovar va xizmatlarni taqsimlash jarayoni – bu ma’lum bir 

bosqichlar ketma-ketligini, harakat va usullar majmuasini, iste’molchini 

tanlash va ularni jalb qilish, shartnoma shartlariga ko‘ra yetkazib 

berishning ratsional yo‘llarini tanlash, tovarlarni saqlash va taxlash kabi 

vazifalarni o‘z ichiga oladi. Ishlab chiqaruvchidan to iste’molchiga tovar 

va xizmatlarni yetkazib berish, bu borada barcha qarorlarni qabul qilish 

bilan bog‘liq.  

Tovarlar harakatlanishi (marketining logistikasi) ni tashkil 

etish. 

Savdo (o‘tkazish, sotish) siyosati tovarlarning harakatlanishi bo‘yi-

cha qarorlar qabul qilishni ko‘zda tutadi. 

Ishlab chiqarish jarayonida mahsulotning yuk sifatida iste’molchiga 

yetib kelishigacha - tashish, saqlash va qo‘shimcha (qadoqlash, o‘rash, 

tamg‘alash kabi) ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan jarayon tovar 

harakati, deyiladi. 

Tovarlar harakatlanishi (marketing–logistikasi) – iste’molchilar 

ehtiyojlarini qondirish uchun foyda ko‘rish maqsadida materiallarni va 

306 

 

tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarilgan joylaridan iste’mol joyiga 

yetkazish faoliyatini rejalashtirish, hayotga tatbiq etish va jismoniy 

joylashtirilish ustidan nazorat qilish faoliyatidir. 

Tovarlar harakatining maqsadi — minimal imkoniyatli xarajat bilan 

zarur tovarlarni zarur joyga yetkazib berish hisoblanadi.  

Tovarlarni harakatlantirishning asosiy chiqimlari tovarlarni 

transportlarga yuklash – tushirish, omborlarga joylashtirish, tovar – 

moddiy zaxiralarni saqlash, tovarlarni olish, tushirish, qadoqlash, 

ma’muriy xarajatlar va buyurtmachilar bilan ishlash bo‘yicha 

xarajatlardan yig‘iladi. 

Tovarlar harakati – bu nafaqat xarajatlar manbasi, shuningdek, 

talabni yaratishning potensial ko‘rinishi ham. Tovarlar harakati tizimini 

mukammallashtirish hisobiga qo‘shimcha mijozlarni jalb etish, yaxshi 

xizmat ko‘rsatish va narxlarni tushirishni taklif qilish mumkin. 

Tovarlar harakati tizimlaridan birortasi ham bir vaqtning o‘zida 

mijozlar uchun maksimal servis bilan bir vaqtda tovarlarni taqsimlash 

sarfini minimumga tushirishga qodir emas. Mijozlar uchun maksimal 

servis katta tovar–moddiy zaxiralarining saqlashni, nuqsonsiz 

transportirovka xizmatini va ko‘plab omborlar bo‘lishini ko‘zda tutadi, 

bu esa xarajatlar ortishiga olib keladi. 

Sotuv tizimi raqobatdoshligini aniqlovchi omillardan biri 

marketing–logistikasi bo‘lib, marketing kommunikatsiyasi samaradorligi 

vositasi hisoblanadi. 

Logistika fani sohasi bozor sharoitida tovar hamda xizmat oqimini 

optimallashtirish bo‘yicha uslublar, nazariyalar majmuasi bo‘lib, 

iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va kommunikativ jarayonda tovar oqimini 

tashkil etish, aylantirish, iste’molni samarali tashkil etish bilan shug‘ul-

lanadi. 

1970-yillarda logistika sanoat tarmoqlariga kirib kelib, kompleks 

ta’minot, ishlab chiqarish omborxonalarida saqlash, iste’molchilarga 

yetkazib berishni nazarda tutdi. 

1980-yillarga kelib logistikaning ahamiyati shunchalik ortdiki, 

ishlab chiqarish korxonalarida logistika bo‘limi tashkil etildi. AQSh va 

Yevropa oliygohlari logistika bo‘yicha mutaxasislar tayyorlay boshladi. 

1990-yillarda xalqaro iqtisodiy munosabatlarda logistika jarayonlari 

qo‘llanib, savdo-sotiq, iqtisodiy erkin savdo zonalarida logistika xizmat-

lari joriy etildi. 

Ketma-ket bajariladigan jarayonning samarali bajarilishi logistika-

ning asosiy maqsadidir. 

307 

 

Logistika obyekti bo‘lib – tovarlar, shaxslar, axborotlar, texnolo-

giyalar, energiya, moliyaviy resurslar hisoblanadi. Tarmoqlar oziq– 

ovqat sanoati, metall ishlab chiqarish va qayta ishlash, kimyo sanoati, 

qog‘oz-selluloza sanoati, qog‘oz ishlab chiqarish, elektron sanoat, tekstil 

sanoati, mashinasozlik bo‘yicha xarajatlar ulushi turlicha. 

 

 

Logistika 

Ta’minot 

Ishlab 

chiqarish 

Sotish 

Savdoni 

tashkil 

etish 

Taqsimlash 

 

 

11.5-rasm. Ishlab chiqarish jarayonida logistika integratsiyasi 

 

1991-yilda Butunittifoq logistika Assotsiatsiyasi tashkil etilgan 

bo‘lib, u 1993-yil “Logistika ishlanmalar Fondi”ga o‘zgartirildi. 

Yevropa va AQShda Logistik injenerlar jamiyati va assotsatsiyasi mav-

jud. 

11.3-jadval 

 Logistika tavsifi 

 

Belgilovchi 

omillar 

Logistika sohasi 

Makon 

 

Mikrologistika 

Makrologistika 

Megalogistika  

Logistik tizimlarni rejalashtirish, tashkil etish, tahlil 

etish. 

Vaqt 

 

 

 

Logistik qurilmalrni tartibga solish, realizatsiya 

nazorati. 

   Logistik tizim samaradorligi tahlili 

 

Funksional 

 

Tayyorlov punktlari logistikasi, ishlab chiqarish 

logistikasi. Sotuv, marketing, harakatga keltirish tizimi, 

savdo, taxlash (omborxona), qadoqlash va axborot 

logistikalari. 

Tashkiliy 

xo‘jalik 

Korxona, qurilish, harbiy sanoat, tadbirkorlik logistikasi. 

Obyekt 

shakllantiruvchi 

Yakka logistika. Ommaviy, alohida qismlar logistikasi, 

personal logistikasi 

308 

 

Logistika ma’lum xususiyatlarga qarab tavsiflanadi: 

1) ishlab chiqarish xususiyatlariga qarab logistika quyidagilarga 

bo‘linadi: 

a) mikrologistika — bir korxonaga tegishli funksiyalarni o‘z ichiga 

oladi; 

b) makrologistika ma’lum mintaqaviy logistik jarayonlari, tovar 

tarqatish kanallari va boshqalarni o‘z ichiga oladi. 

Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, belgilovchi omillar logistik 

faoliyatlarni aniq belgilaydi. Tovar harakatini mikro darajadan makro 

darajaga tashkil qilish transport logistikasini talab etadi. 

Omborxonalarda tovarlarni saqlash, navlarga ajratish, iste’mol-

chilarga tarqatish (omborxona) taxlash logistikasi faoliyatidir. 

Marketing–logistikasi funksiyasi tovarni ishlab chiqaruvchidan to 

iste’molchiga yetib borguncha bo‘ladigan barcha jarayonlarni optimal-

lashtirish chora-tadbirlaridan iborat. Marketing–logistikasi aynan tovar 

tarqatish bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Marketing–

logistikasining vazifalari bevosita strategik vazifalar bilan bo‘g‘liq 

bo‘lib, tovar tarqatishning optimal kanal va yo‘llarini topish, ombor-

xonalar joylashuvi, ularning hajmi, soni, faoliyatlari juda muhum 

hisoblanadi. 

Tovar oqimlarini ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga yetib 

borishini samarali amalga oshirish marketing–logistikasining asosiy 

vazifasidir. 

Taktik vazifalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 

•  mavjud mijozlar bilan ishlash; 

•  yangi mijozlarni jalb qilish bilan birga dasturlar ishlab chiqish; 

•  tovar va xizmatlarni tarqatish bo‘yicha yangi tijorat takliflarini 

ko‘rib chiqish va samaralisini qabul qilish; 

•  buyurtmalar bo‘yicha to‘lovlarni rag‘batlantirish, imtiyozlar 

berish; 

•  muntazam ravishda nazorat qilib borish; 

•  tovar zaxiralari, yangi tovarlarni taqdimot va reklama qilish, 

umumiy xarajatlarning tarkibi va miqdorini aniqlash; 

•  xarajatlarni nazorat qilish; 

•  tovarlarning harakatini ta’minlashda servis xizmatlarini yaxshi-

lash. 

•  Transportirovka. Tashuvchini tanlash tovar narxlari darajasiga 

ham, ularning o‘z vaqtida yetkazib berilishiga ham, tovarni tayinlangan 

joyga yetib kelish paytidagi ahvoliga ham ta’sir qiladi.  

309 

 

Tovarlarni omborlarga, dilerlarga va iste’molchilarga yuklab berish-

da firma transportirovkaning beshta turidan birini tanlab olishi mumkin: 

temir yo‘l – yuklar partiyasini vagonga yoppasiga yuklab, uzoq 

masofaga yetkazish uchun transportning eng oqilona turi; 

suv transporti – katta hajmlarda, tez buzilmaydigan tovarlarni suv 

orqali past xarajatlar bilan yetkazib berish (shakar, ko‘mir, don, bug‘doy  

v.b.). Boshqa tomondan suv transporti eng sekin yuruvchi va ob-havo 

ta’siriga bog‘liqdir;  

 

avtomobil transporti – yo‘nalishlarni va harakat jadvalini tanlash 

nuqtayi nazaridan eng aniq. Yuk tashish mashinalari tovarlarni 

jo‘natuvchini qayta yuklash zaruratidan xolos qilib, “eshikdan 

eshigigacha” yetkazib berishga qodir. Yuk tashish avtomobillari 

qimmatbaho tovarlarni uncha uzoq bo‘lmagan masofaga tashish uchun 

qulay bo‘lgan tashish turi;  

quvurlar orqali tashish – neft, kimyoviy mahsulotlarni tashish uchun 

qulay; 

havo transporti – transportning eng qimmat va eng tez yetkazuvchi 

turi, ko‘proq tez buziluvchi mahsulotlar (yangi baliq, gullar v.b.) va 

narxi qimmat, uncha katta hajmda bo‘lmagan qimmatbaho buyumlarni 

(asboblar, zargarlik buyumlari v.b.) tashiydi. 

Tanlangan taqsimot yo‘li marketing bo‘yicha qolgan jami boshqa 

yechimlarga ta’sir ko‘rsatadi - narxlar, transport tashkilotlari bilan 

shartnoma tuzish, reklama xizmati, o‘z savdo nuqtalarini ochish va 

hokazolar shular jumlasiga kiradi. 

a) hakllanuvchi kanallar; 

b) tarqatish kanallari; 

c) integrallashgan kanallar 

Taqsimot yo‘li aniq bir tovar yoki xizmatning ishlab chiqaruvchidan 

iste’molchi sari harakatida ularga bo‘lgan mulk egasi huquqini o‘ziga 

oladigan yoki boshqaga berishga yordam ko‘rsatadigan firmalar yoxud 

ayrim shaxslar majmuyidan iborat. 

  Tovarlarni harakatlantirish xarajatlari ko‘pincha, teskari muta-

nosiblik bilan bog‘langan. Masalan, xarajatlarni minimumga keltirish 

uchun yuklarni tushirish bo‘limi arzon konteynerlardan foydalanadi. Bu 

esa tovarlarni yo‘lda ko‘plab zararlanishiga olib keladi va iste’molchi-

larning noroziligini keltirib chiqaradi. Shu bois tovarlar harakatini 

tashkil etish bo‘yicha qarorlar qabul qilishga tizimli yondashuv zarur. 

 

 

 

310 

 

Ishlab chiqaruvchi 

 

Ishlab chiqaruvchi

Ishlab chiqaruvchi 

   

 

Maxsus firmalarga 

ulgurji 

 Yo‘l 

ekspeditsiyasi 

xizmati 

Yo‘l ekspeditsiyasi 

xizmati 

 

 

Keng 

assortimentdagi 

ulgurji firma 

 Transport 

 

xizmatlari 

Maxsus ulgurji 

 firma 

 

 

 

Moliyalashtiruvchi 

firma 

 Omborxonalar 

Transport 

tarmoqlari 

 

Chakana firma 

  Transport korxonalari Keng 

assortimentdagi 

ulgurji firma 

 

 

 

Oxirgi iste’molchi 

  Mahsulotni taqsimlash 

Omborxona 

 

 

Oxirgi iste’molchi 

Moliyalashtiruvchi 

firma 

 

 

 

Transport korxonalari

 

 

Chakana firma 

 

 

Mahsulotni 

taqsimlash 

 

 

Oxirgi iste’molchi 

 

11.6-rasm. Marketing–logistikasining mumkin bo‘lgan variantlari