O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

 

Xarid haqida qaror qabul qilish jarayonining bosqichlari 

 

Ilg‘or kompaniyalar doimiy ravishda iste’molchilar tomonidan tovar 

haqida ma’lumotlar yig‘ish, savdo markasini tanlash, mahsulotdan foy-

dalanish va hatto uni yo‘q qilish jarayonlarini tadqiq qilish bilan 

shug‘ullanadilar. «Honda» ning muhandislari mahsulotlar solingan sum-

kalarni o‘z avtomobillari yukxonasiga joylashtirish (yuklash) jarayonini 

video tasmaga yozib oldilar va iste’molchilarning harakatlarini eng 

mayda holatigacha ko‘rib chiqib, konstruksiyaga zarur o‘zgartirishlar 

kiritdilar. «Quicken» - moliyaviy dasturlarni ishlab chiquvchi 

kompaniyaning «Intuit» xodimlari o‘z tovarlarining yangi sotib 

oluvchilarining har bir xatti-harakatlarini yuzaga kelgan murakkabliklari 

bilan qayd etgan holda kuzatdilar. Benson Shapiro va uning hamkasblari 

kompaniyalarni «buyurtmalar bilan qadrlash» tovarga buyurtma berish 

jarayonida yuz beradigan yoki yuz berishi mumkin bo‘lgan hamma 

narsaga e’tibor qaratishga chaqiradi. 

Marketolog tovarni xarid qilish jarayoni bosqichlarini qanday aniq-

laydi? U o‘zini xaridorning o‘rniga qo‘yib ko‘rishi (introspeksiyalar 

metodi) yaqindagi xaridorlardan ularni ushbu tovarni sotib olishni 

rejalashtirayotgan iste’molchilardan xaridning bo‘lg‘usi jarayonini 

tasvirlab berishini so‘rashi vanihoyat, xaridorlar xaridning ideal 

jarayonini tasavvur qilishlari bilan qiziqishi mumkin. Ushbu metod-

lardan har biri yaratilayotgan xarid jarayoni bosqichlariga yangi-yangi 

«rang» beradi. 

Iste’molchining tovarga nisbatan tabiatini tadqiq qilish turlicha 

nomlanadi: iste’molchilik tizimi manzarasini tuzish, xaridorlik faoliyati 

sikli, xaridorlik ssenariysi. Tadqiqot obyekti iste’molchilik faoliyatining, 

masalan, yuvish, to‘yga tayyorgarlik, avtomobil xarid qilish kabi turlari 

bo‘lishi mumkin. Oxirgi holatni ko‘rib chiqamiz. Avtomobil sotib olish 

harakatlari mashina tanlash, xarid uchun pul qidirish, sug‘urtani 

rasmiylashtirish, aksessuarlar xarid qilish kabi bir yo‘la bir necha turlari 

bilan bog‘liq. Professor M.Shouni ushbu harakatlarning hammasini 

201 

 

birlashtirib bozorga taalluqli iste’molchilarga, bu harakatlarni amalga 

oshrishda yordam beruvchi firmalarni esa “metavositachilar”, deb 

qaraydi. Bir metavositachiga misol sifatida Edmunds. com.web-saytini 

ko‘rsatish mumkin. Edmunds.com. sayt avtomobillar va yondosh 

xizmatlar bo‘yicha oldindan olinmagan, obyektiv ma’lumotlarni taklif 

qiladi. Ular quyidagicha ishlaydilar: 

Edmunds. com.da taqdim etilgan har qanday avtomobillar uchun 

foydalanuvchilar modelning o‘ziga xos xususiyatlari, sifati va dillerlar 

narxini bilishi mumkin. Bir necha marka va modelni tanlash bilan 

cheklanish, mashinalarni parallel taqqoslash mumkin. Sayt orqali ishlab 

chiqaruvchilarga, maxsus iste’molchilarga atalgan va tanlangan avto-

mobillar haqida axborotlar bilan risolalarni buyurtma berish mumkin. 

Yordam uchun turli avtomobillar egalari Edmunds («Edmunds 

Town Hall») ga murojaat qilish mumkin. Bu yerda turli kompaniyalar 

haqida salbiy fikrlar bilan saytlarga ilovalar ham topishi mumkin. Tez 

orada foydalanuvchilar uchun bir yo‘la bir necha markadagi avtomobil-

larning «haydovchilarini testdan o‘tkazish»ga yozilish imkoniyati bo‘la-

di, ularga Edmunds va CarMax, Avto Nationalning sherik kompaniyalari 

va boshqalar homiylik qiladi. Xaridorlar mashinani bemalol, erkin 

ko‘zdan kechira oladilar. Bunday testlashtirishning vaqti, joyi va 

ishtirokchilari oldindan belgilanadi, chunki xaridorlar aynan o‘zlariga 

zarur modellarini sotib olishlariga ishonsa bo‘ladi. Mashinaning 

markasini aniqlagach, foydalanuvchilar zarur model va modifikat-

siyalarni tanlashlari mumkin. Hammasi yakunlangach, “Edmunds” dan 

(National-Bank orqali) mashina sotib olish uchun kredit olish, servis 

kafolatni uzaytirish (Warranty Gold yordamida avtomobilni sug‘urtalash 

(GEICO kompaniyalarida), qolgan pulga esa aksessuarlar sotib olish 

(J.C.Whitney dan) mumkin. 

Olimlar tomonidan mashina sotib olishning tabiiy, besh bosqichni 

o‘z ichiga oluvchi modeli ishlab chiqilgan: muammoni tushunib yetish, 

axborotlar qidirish, variantlarni baholash, xarid haqida qaror va sotib 

olingandan keyingi reaksiya tabiiyki, xarid jarayoni bevosita tovar sotib 

olishdan ancha oldin boshlanadi, uning oqibati esa sotib olish aksi yuz 

bergandan keyin ancha vaqt o‘tib paydo bo‘ladi. 

Xarid jarayoni modeli uning bosqichlari izchil davom etishini 

ko‘zda tutadi. 

1. Muammolarni anglab yetish.  

2. Axborotlarni qidirish. 

202 

 

3. Variantlarni baholash. 

4. Xarid haqida qaror. 

5. Xaridga reaksiya. 

Muammolarni anglab yetish – Xarid jarayoni xaridor tomonidan 

muammolarni yoki ehtiyojni anglab yetishdan, ya’ni ularning hozirgi va 

xohlanayotgan ahvollari orasidagi farqni his qilgandan boshlanadi. 

Uning ehtiyoji tashqi yoki ichki qo‘zg‘atuvchi tomonidan chaqirilgan 

bo‘lishi mumkin: birlamchi ehtiyoj (ochlik, tashnalik va boshqa 

ehtiyojlar) o‘zining oxirgi bosqichiga yetgan va niyatga aylangan 

bo‘ladi. Ehtiyoj tashqi qo‘zg‘atuvchining tashabbusi ham bo‘lishi 

mumkin. Non do‘koni yonidan o‘tib ketayotgan ayol yangi yopilgan 

nonning xushbo‘y hidini his qiladi va unda ochlik hissi uyg‘onadi. U 

qo‘shnisining yangi mashinasiga qoyil qoladi. Unga Gavayyada dam 

olish haqidagi reklama roligi yoqadi va boshqalar. 

Marketologlar insonning u yoki bu ehtiyoji qanday holatda yuzaga 

chiqishni aniqlashlari kerak. Iste’molchilardan axborot olib, ishlab 

chiqaruvchilar ma’lum tovar kategoriyasiga qiziqish uyg‘otadigan eng 

ko‘p uchraydigan qo‘zg‘atuvchilarni aniqlashlari mumkin. Ushbu ma’lu-

motlarga asoslanib, ular iste’molchilarda ma’lum tovarlarga nisbatan 

qiziqish uyg‘otadigan marketing strategiyani ishlab chiqadilar. 

Ko‘pincha mahsulotlarga qiziquvchi iste’molchi tovar haqida 

qo‘shimcha ma’lumot qidira boshlaydi. Bunda qidirishning ikki darajasi 

farqlanadi: 

1. Nisbatan sust izlovchi iste’molchilarning qidiruv kuchlarining 

tovarga e’tiborini ortishi. Bu bosqichda iste’molchi o‘zini qiziqtirgan 

mahsulotlarga nisbatan ancha ta’sirchan bo‘lib qoladi. 

2.Yanada jadalroq izlovchi iste’molchilarning axborotlarni faol 

qidirishi, deb nomlanadi. Iste’molchi atayin mos keluvchi reklamalarni 

qidiradi, do‘stlariga qo‘ng‘iroq qiladi, tovar haqida iloji boricha ko‘proq 

narsa bilish uchun do‘konlarga kiradi. Marketologlar uchun iste’mol-

chilarning asosiy axborot manbayidan xabardorlik va xarid haqida qaror 

qabul qilishi davomida ularning har biriga alohida ta’sir eta bilish ulkan 

ahamiyatga ega. Iste’molchilarning axborot manbalari to‘rt guruhga 

bo‘linadi: 

1. Shaxsiy manbalar: oilasi, do‘stlari, qo‘shnilar, tanishlar. 

2.Tijorat manbalari: reklama, savdo vakillari, dillerlar, o‘ramlar, 

ko‘rgazmalar. 

3. Jamoatchilik manbalari: ommaviy axborot vositalari, iste’mol-

chilar klassifikatsiyalarini (tasnifini) o‘rganuvchi tashkilotlar. 

203 

 

4. Shaxsiy tajriba: tanishuv, ko‘rib chiqish, tovardan foydalanish. 

Axborot manbalarining soni va ularning iste’molchilarga ta’siri 

tovarning kategoriyasiga va insonning individual o‘ziga xosligiga 

bog‘liq. Umuman tovar haqidagi ma’lumotlarning katta qismini ishlab 

chiqaruvchi foydalangan tijorat manbalaridan olamiz, biroq eng samarali 

axborot iste’molchining shaxsiy manbalaridan kelib tushadiganlari 

hisoblanadi. Har bir manba individning xarid haqidagi qaroriga o‘zicha 

ta’sir ko‘rsatadi. Tijorat manbalari axborotlarni faqat tashiydi, shaxsiy 

manbalar esa olingan bilimlarni mustahkamlaydi yoki ularga baho 

berishga imkon beradi. Misol uchun, shifokor yangi dorilar haqida 

tijorat manbalaridan biladi, biroq uning narxi borasida u hamkasblariga 

murojaat qiladi. 

Ishonchli axborotlarni yig‘a borib, iste’molchi tovarning markasi va 

ularning xossalari haqida yangi ma’lumotlarni bilib oladi. Tabiiyki,  

kompaniya xabardorlik yig‘malarida markalar ishtirokini ta’minlashi 

mumkin bo‘lgan marketing strategiyasini ishlab chiqishi, maqsadli 

iste’molchilarni ko‘rib chiqishi va tanlashi lozim. Bundan tashqari ishlab 

chiqaruvchi yana qaysi markalar iste’molchilarning tanlov yig‘malariga 

kirishini aniqlash iste’molchilarning axborot manbalarini belgilab, 

ularning nisbiy qimmatligini o‘rganishi kerak, shuningdek, iste’molchi-

lar so‘rovnomasini o‘tkazish va ular marka haqida birinchi marta 

ma’lumotlarga egaligi va turli xil axborot manbalarini qanday baho-

lashini aniqlashi zarur. Savollarga javoblar kompaniyalarga maqsadli 

bozor bilan samarali kommunikatsiyalarni saqlab turishga yordam 

beradi. 

 

Markalarning  

 Xabardorlik 

 Ko‘rib 

      Tanlash             Qaror 

to‘liq yig‘masi 

  yig‘masi   

chiqish             yig‘masi            yig‘masi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8.4- rasm. Xarid haqida qaror qabul qilish jarayonida amal qiluvchi markalar 

yig‘masini tanlashning izchilligi 

 

Variantlarni baholash 

 

Iste’molchi muqobil markalar haqidagi axborotlarga ishlov beradi 

va ularni baholaydi. Xaridning har qanday vaziyatida ham anglab (bilib) 

olishga mo‘ljallangan variantlarni baholashning bir necha jarayoni 

bo‘ladi (xaridor oqilona xulosalarga asoslanib, tovar haqida bir fikrni 

shakllantiradi). 

204 

 

Iste’molchilarning muqobil markalar haqidagi axborotlarni baholash 

tahlili bir qancha asosiy prinsiplarga asoslanadi. Birinchidan, individ 

ehtiyojini qondirishga urinadi, ikkinchidan, u aniq markani tanlash bilan 

ma’lum foydani ko‘zlaydi, uchinchidan, har bir mahsulotga ehtiyojni 

qondirish uchun zarur xossalar jamlamasi sifatida qaraladi. Har bir tovar 

iste’molchini qiziqtiruvchi o‘ziga xos xususiyatga ega. 

1. Fotoapparatlar: yetkazishning keskinligi, chidamlilik diapazoni, 

gabarit o‘lcham va narxlari. 

2. Mehmonxonalar: joylashgan yeri, tozaligi, sarishtaligi, yashash 

narxi. 

3. Tish eleksiri: rangi, samaradorligi, bakteritsidli xossasi, narxi 

ta’mi va xushbo‘yligi. 

4. Avtomobil shinalari: xavfsizlik, uzoq xizmat qilishlik, tekis 

yurishi, harakati, narxi. 

Iste’molchilar tovarning aynan o‘zlari uchun foydali xossalarini 

ajratib oladilar va o‘zlari uchun ularning har birining muhimligini 

belgilaydilar. Haqiqiy foyda keltiruvchi xarakteristikalarga e’tibor 

qaratiladi. Shuning uchun aniq tovarlar bozorini tovarning o‘zida 

mavjud bo‘lgan va iste’molchilarning turli guruhlari uchun birinchi 

darajali ahamiyatga ega xossalariga mos tarzda segmentlash mumkin. 

Iste’molchida har biri ma’lum xossalariga ko‘ra xarakterlanuvchi 

markalar haqida ma’lum ishonch yig‘indisi shakllanadi. Aniq marka 

haqida ishonch yig‘indisini markalar obrazi rivojlantiradi. Iste’molchi 

ongida marka obrazi individ tajribasidan yig‘ilgan bo‘lib, u tanlab idrok 

etilishi, tanlab xato qilinishi, tanlov xotiralari natijasidir. 

Iste’molchi xossalarini baholay borib, turli markalarga munosabat 

(majburlik, afzal ko‘rish)ni ishlab chiqadi. Faraz qilaylik, xaridor tanlov 

yig‘indisini 4 ta kompyuterga qisqartirdi (A,B,C va D). Deylik, uni 

birinchi navbatda mahsulotning to‘rtta xususiyati qiziqtiradi: tezkor 

xotira hajmi, grafik imkoniyatlari, o‘lchami va og‘irligi. Shaxsiy 

kompyuter narxi individning har bir markani to‘rtta talabga nisbatan 

mos kelishiga ishonch aks ettirilgan. Inson o‘z mezonlari bilan 

boshqalardan ustun turuvchi kompyuterni sotib oladi. Biroq tanlov 

yig‘indisi har biri xaridor uchun bitta ahamiyatli ustuvorlikka ega 

bo‘lgan mezonlardan iborat bo‘ladi. Agar xarid qiluvchi tezkor xotirasi 

katta hajmdagi kompyuterni  xohlasa, A kompyuterni, unga yaxshi 

grafika imkoniyatlisi kerak bo‘lsa – B kompyuterni tanlaydi va hokazo. 

Biroq iste’molchi hamisha hamtovarning bitta, eng muhim xusu-

siyatini mo‘ljallayvermaydi. Uni ko‘pincha asosiy tovar xarakteristikasi 

205 

 

qiziqtiradi. Agar biz xususiyatlardan har biri insonga qanday ahamiyat 

berishini bilsak, u qaysi markadagi kompyuterni tanlashini oldindan ayta 

olamiz. Faraz qilaylik, ko‘pchilik kompyuter xarid qiluvchilar o‘z 

xaridlarini biz ko‘rib chiqqan tarzda o‘xshash shakllantiradi. Marka 

obrazining rivojlanish jarayoni haqidagi ma’lumotga ega bo‘lgan ShK 

(shaxsiy kompyuter) ishlab chiqaruvchi iste’molchilarning qarorlariga 

ta’sir eta olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Misol uchun, C kompyuter 

markasiga qiziqishini orttirish uchun kompaniya quyidagi strategiya-

lardan foydalanishi mumkin: 

- Kompyuter konfiguratsiyasiga (redizayn) o‘zgartirish kiritish. 

Shuning uchun tovarning ko‘rinishi xarakteristikasi asosida qayta 

pozitsiyalash deyiladi. 

- Iste’molchining markaga nisbatan ishonchini o‘zgartirish. Bunday 

strategiya ayniqsa, iste’molchi marka sifatini noto‘g‘ri baholaganda sa-

marali bo‘ladi. Iste’molchining marka haqidagi ishonchini o‘zgartirishga 

yo‘naltirilgan harakatlar psixologik qayta pozitsiyalash, deyiladi. 

- Raqobatchilarning markasiga nisbatan iste’molchilarning ishonchi-

ni o‘zgartirish. Raqobatli depozitsiyalanuv nomini olgan strategiya 

iste’molchilar raqobatchilar markasi yaxshiroq xarakteristikaga ega, 

deya xato o‘ylashganda, ma’noga ega. Uni amalga oshirish usullaridan 

biri raqobatchilarning markasi taqqoslanadigan reklamalar chiqarish. 

- Mahsulotning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘zgartirish. Marketo-

loglar iste’molchilarni kompaniyalar ishlab chiqargan Sh.Kning ayrim 

xarakteristikalariga yetarlicha baho bera olmayotganliklarini ishontirish-

ga urinib ko‘rishlari mumkin. C markani ishlab chiqaruvchi xaridorlar 

e’tiborini kompyuter vazn yengilligiga va gabaritiga qaratishi mumkin, 

chunki u aynan shu sohada raqobatchilardan ustuvor bo‘ladi. 

- Tovarning ayrim o‘ziga xos xusiyatlariga e’tiborni jalb etish. 

Marketologlar xaridorning e’tiborini markaning u avval sezmagan 

xarakteristikalariga jalb etishi mumkin. Agar C markadagi kompyuter 

qiziq dizaynga yoki kuchli protsessorga ega bo‘lsa, ishlab chiqaruvchi 

uning bu xususiyatini albatta, alohida ko‘z-ko‘zlashi (maqtashi) shart. 

- Iste’molchining idealini o‘zgartirish. Ishlab chiqaruvchi xaridor-

ning tovarning bir yoki bir necha o‘ziga xos xususiyati haqidagi ideal 

tasavvurini o‘zgartirishga urinib ko‘rishi mumkin. 

Xarid haqida qaror. Baholash bosqichida iste’molchida tanlov 

yakunida ma’lum markani afzal ko‘rish shakllanadi va eng yoqqan 

206 

 

variantni sotib olishga ishtiyoq tug‘iladi. Shu bilan birga tovarni sotib 

olish ishtiyoqi va xarid haqida qaror o‘rtasida yana ikki omilning ta’siri 

paydo bo‘lishi mumkin.  

Birinchi omil – boshqa odamlarning xaridga nisbatan munosa-

batlari. Boshqa odam fikrining salmoqliligi, birinchidan, iste’molchi 

tomonidan tanlangan markaga nisbatan uning salbiy munosabatining 

jadalligiga, ikkinchidan, potensial sotib oluvchining boshqalarning 

ishonchini qozonishiga.  

Ikkinchi omil – xaridorining fikrini o‘zgartirishi mumkin bo‘lgan, 

avvaldan ko‘zda tutilmagan vaziyatlar. Tasavvur qiling, bizning 

potensial xaridorimiz ishidan ajralib qoldi yoki boshqa yirik xarid 

qilishiga to‘g‘ri kelib qoldi yoxud unga sotuvchi yoqmadi. Shuning 

uchun xaridorning afzal ko‘rishi yoki niyatiga ko‘pincha 

ishonavermaslik kerak. Xaridor istagining o‘zgarishiga xarid haqidagi 

niyatini keyinga qoldirishiga u anglab yetgan risk (xavf, tavakkalchilik) 

ko‘proq ta’sir etadi. Risk miqdoriga quyidagilar kiradi: 

- xarid uchun talab qilinadigan pul miqdori 

- variantlar bahosi  

- tovar sotib olish niyati 

- boshqa odamlar munosabati 

- oldindan ko‘zda tutilmagan holatlar omillari 

- xarid haqida qaror 

 Xaridorning tovarning xususiyatlariga nisbatan gumonlariga va 

individning ishonganlik darajasiga ta’sir etadi. Xarid bilan bog‘liq 

risklarni kamaytirish uchun iste’molchilar sotib olishni keyinga 

qoldiradi, shu bilan birga ishlab chiqaruvchi mamlakat va beriladigan 

kafolatlarga tayanib, yangi axborotlar yig‘adi. Marketologlar 

xaridorlarning xarid bilan kuzatiladigan muammolar haqidagi fikrlarni 

yig‘ish omillarini e’tiborga olishlari va iste’molchini ular tomonidan 

anglashiladigan xatarni kamaytiruvchi axborotlar bilan avvalroq 

tanishtirishlari lozim. 

Xariddan keyingi reaksiya. Tovar sotib olgach, iste’molchi 

qoniqish yoki qoniqmaslik tuyg‘usini his qiladi. Xaridor tovarni sotib 

olgan paytdan ishlab chiqaruvchining ishi tugamaydi: u sotishdan 

keyingi paytda ham davom etadi. Marketolog iste’molchining qilgan 

xarididan qoniqqanlik darajasini, uning tovar sotib olingandan keyingi 

reaksiyasini va mahsulotning keyingi taqdirini o‘rganishi kerak. 

207 

 

Xariddan qoniqish. Iste’molchining xarididan qoniqqan yoki 

qoniqmaganini qanday aniqlash mumkin? Xariddan qoniqish 

iste’molchining kutgani va tovar xarakteristikasining real tarzda mos 

kelishi sifatida belgilanadi. Agar xarid dastlabki kutilganiga mos 

kelmasa, foydalanuvchi uni yoqtirmaydi, agar xaridorning ishonchi 

oqlansa, u qoniqish his qiladi. Agar tovarga berilgan xarakteristika 

iste’molchining kutganidan ham yaxshi (yuqori darajada) chiqsa, unda 

iste’molchi qoyil qolish tuyg‘usini his qiladi. Xaridorning takror xarid 

haqidagi qarori va uning do‘stlari va tanishlariga ushbu tovarni maqtab, 

sotib olishi, unga undashi ushbu tovardan qanoatlanganlik darajasidan 

kelib chiqadi. 

Iste’molchining kutishi sotuvchi va do‘stlaridan olgan ma’lumotlari 

asosida shakllanadi. Kutilgani va tovar xarakteristikasi orasidagi mos 

kelmaslik qancha ko‘p bo‘lsa, iste’molchining noroziligi shuncha kuchli 

bo‘ladi. Xaridor xarid qilgan narsasidan qoniqishi uchun ishlab 

chiqaruvchining reklamasi tovarning real xarakteristikasini ishonchli aks 

ettirmog‘i zarur. Ayrim sotuvchilar iste’molchi xarididan kafolatli 

qoniqish hosil qilishi uchun qandaydir darajada ularni pasaytiradilar 

ham. 

Xariddan keyingi harakatlar. Iste’molchining qoniqqani yoki 

yoqtirmaganini uning keyingi harakatlari belgilaydi. Agar u xarididan 

qanoatlansa, ko‘p hollarda uning ishonchini oqlagan tovardan yana sotib 

oladi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, Toyota kompaniyasi avtomo-

billarini sotib oluvchilarning 75 % o‘z xaridlaridan ko‘ngli to‘lgan va 

ma’lum vaqtdan keyin yana shu kompaniyaning yangi markadagi 

avtomobillarini sotib olmoqchi bo‘lishgan. «Chevrolet» avtomobilini 

sotib olganlarning 35% xaridlaridan juda ham qanoatlanishgan va bu 

markaga sodiq qolishlarini aytishgan. Bu borada ishlab chiqaruvchilar 

«Qanoatlangan xaridor- bizning eng yaxshi reklamamizdir» - deyishadi. 

Xarididan qoniqmagan iste’molchi tovardan foydalanishdan bosh 

tortishi, uni do‘konga qaytarib berishi yoki markaning qiymatini 

tasdiqlaydigan ma’lumotlarni qidira boshlashi mumkin. Balki u ishlab 

chiqaruvchi kompaniya nomiga reklamasini yuborar yoki “huquqim 

buzildi”, deb hisoblasa, yuristdan maslahat olishi yoki boshqa 

muassasalarga murojaat qilishi ham mumkin. Oxir – oqibat u kelgusida 

ushbu markadan sotib olishdan bosh tortadi va uning salbiy 

tomonlaridan do‘stlari, tanishlarini ham xabardor qiladi. 

208 

 

Ishlab chiqaruvchilar iste’molchining xaridi borasida yuzaga 

keladigan salbiy oqibatlarini minimumga keltirishlari zarur bo‘ladi. 

Keyingi vaqtlarda ishlab chiqaruvchilar sotuvdan keyingi kommuni-

katsiyalar amaliyotini kengaytirish oqibatida iste’molchilar tomonidan 

xaridlarini do‘konga qaytarishlari va buyurtmalarini bekor qilish 

holatlari qisqardi. Jumladan, kompyuter kompaniyalari quyidagi 

imkoniyatlarga ega: 

-  Yangi xaridorga ajoyib xaridlari bilan tabriklab, xat yuborish; 

-  Foydalanuvchilarning o‘z mahsulotlarini maqtagan reklamalarni 

chiqarish; ShKni mukammallashtirish maqsadida takliflar olish uchun 

iste’molchilar bilan so‘rovlar o‘tkazish; 

-  har qanday xaridor uchun tushunarli bo‘lgan foydalanuvchilar 

uchun ko‘rsatmalar tuzish; 

-  ShK egalariga kompyuter texnikasi sohasidagi yangiliklar 

yoritilgan maqolalari bo‘lgan maxsus ixtisoslashgan jurnallar yuborish; 

-  Foydalanuvchilarning shikoyatlari aniq ko‘lamiga qaratilgan 

bo‘lsa, yo‘naltirish tizimini yo‘lga qo‘yish. 

Xaridning keyingi taqdiri. Ishlab chiqaruvchi xarid qilgan shaxs 

uning tovaridan qanday foydalanayapti, degan savollarga ham javob 

topa olishi kerak. Agar tovar tokchada chang bosib yotgan bo‘lsa, 

demak, sotib olgan odam undan qanoatlanmagan, u haqidagi fikrlari 

salbiy. Agar yoqmagan tovar sotib yuborilgan yoki foydaliroq tovarga 

almashtirilgan bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilarning yangi tovar ishlab 

chiqarish hajmi pasayadi. Bundan tashqari yetkazib beruvchi kompaniya 

xaridorlar bilan mahsulotni qo‘llashning yangi vositalarini topsa, u 

bundan yutadi. 

Xaridor qachondir sotib olgan tovaridan butunlay voz kechishi, 

ishlab chiqaruvchi esa o‘z mahsulotidan nimaiki (chiqindi) qolgan 

bo‘lsa, atrof-muhitga zarar yetkazmasligi uchun harakat qilishi kerak 

bo‘ladi (bankalar, shishalar va pamperslar bilan bo‘lgan hodisadagi 

kabi). Ekologiya va chiqindilarni zararsizlantirish muammolarining 

o‘sib borishi xaridorlarning atirlarning chiroyli shishachalarini tashlab 

yuborish borasidagi anglashmovchiliklari Fransiya Rochas kompaniya-

sining parfyumeriya tarmog‘ida yangi g‘oyaga undadi. 1994–yilda 

Rochas hajmi 30, 50 va 100 ml. bo‘lgan va tugasa mos keluvchi 

do‘kondan yana to‘ldirib olish imkonini beruvchi flakonlarda yangi 

«parvoz suvi» ni taqdim etdi. 

209 

 

Xarid qilgan odam uning tovari taqdirini quyidagicha belgilaydi:  

1. Mahsulotdan vaqtincha qutiladi. 2. Mahsulotdan qutiladi.  

              

3. Mahsulotdan butunlay qutiladi. 4. Foydalaniladi. 5. Ijaraga beriladi.  

6. Qarzga beriladi. 7. Vazifasiga ko‘ra ishlatiladi. 8. Uni qo‘llashning 

yangi usuli topiladi. 9.Yaxshi kunlar kelguncha, saqlanadi. 10. Berib 

yuboriladi. 11. Almashiladi.12. Sotiladi. 13. Tashlab yuboriladi.  

 

            

14. Sotish uchun. 15. Foydalanish uchun. 16. Vositachiga.