O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

 

159 

 

7.3. Bozor konyunkturasini bashorat qilish uslublari 

 

Bozor istiqboli eksport yoki import mahsulotlari, bozordagi baholar 

va boshqalar shaklida ishlab chiqilishi mumkin. Ular 3-5 yilgacha va 

uzoq muddatlarga aniqlanishi mumkin. Istiqbolni aniqlash usuli uning 

maqsadiga, istiqbolni ko‘rish darajasini o‘rganishga, axborot ta’minotiga 

va boshqa shartlarga bog‘liq. Istiqbolni aniqlash uchun statistik 

ma’lumotlar bilan ta’minlanadi. 

 Istiqbolni belgilash usullari turli mezonlar bo‘yicha tavsiflanadi. 

Natijalarni berish shakliga qarab istiqbol ko‘rsatkichlari miqdoriy 

va sifat ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. 

Muddatiga qarab qisqa muddatli, o‘rta muddatli, uzoq muddatli 

istiqbol ko‘rsatkichlari bo‘ladi. 

Istiqboli belgilanayotgan obyekt hajmiga qarab umumiy (respublika 

iqtisodiyotining asosiy ko‘rsatkichlari) va xususiy (alohida bir tarmoq, 

infrastruktura, yirik kompaniya uchun).  

Istiqbolni belgilash usullari qo‘llanilishining amaldagi samara-

dorligi - bozor hajmini aniqlash, tashqi omillarning turli ko‘rsatkichlarga 

ta’sirini belgilash, bu omillarning bozor holatiga va dinamikasiga, 

konyunkturaga ta’sirini o‘rganish istiqbol ko‘rsatkichlarini alternativ 

tahlil qilishga imkon beradi. Iqtisodiy bashoratlashda ko‘pincha, ekspert 

baholash usuli masalan, Delfi usuli qo‘llaniladi. Bu usulning mohiyati 

shundan iboratki, ekspertlar guruhi o‘z kuzatishlari, tahlillari asosida u 

yoki bu muammo bo‘yicha istiqbol ko‘rsatkichlarini isbot - dalil 

(argumentli fakt) larga asoslanib baholaydilar. Umumiy fikrlar- bozor,  

uning holati, rivojlanishi, raqobatning kuchayishi, yangi bozor 

segmentlarining paydo bo‘lishi kabilar haqida ekspert xulosalari 

qilinadi. So‘ngra ekspertlar xulosalari natijalari yana maxsus standart 

dastur (kompyuter dasturi) yordamida tahlil qilinadi. Natijalar qaror 

qabul qiluvchi mas’ul shaxsga topshiriladi. 

 Bozor holatining kelajagini bashoratlashda ekspert usuli qo‘llanilib, 

unda quyidagi vazifalar hal qilinishi mumkin. 

− Talabning o‘rta va uzoq muddatga mo‘ljallangan hajmini 

aniqlash. 

− Keng assortimentdagi mahsulotlar uchun qisqa muddatga mo‘ljal-

langan talab hajmi. 

− Yangi tovarlarga talabning shakllanishini baholash. 

− Iste’molchilarning yangi tovarlarga bo‘lgan munosabatining 

bo‘lishi mumkin bo‘lgan talab hajmini aniqlash. 

− Bozordagi raqobatni baholash. 

160 

 

− Firmaning bozordagi holatini aniqlash va boshqalar. 

Ekspert usuli nisbatan sodda va to‘liq axborot bazasi bo‘lmaganda 

ham undan foydalanish mumkin. Bu usulning yana bir yaxshi tomoni u 

orqali bozorga tegishli sifat ko‘rsatkichlari ham aniqlanishi mumkin, 

masalan, bozorda ijtimoiy –siyosiy holatning o‘zgarishi, ekologiyaning 

ishlab chiqarishga va mahsulotlarni iste’mol qilishga ta’siri kabilarni 

aniqlash mumkin. Bu usulning afzalliklari bilan birga kamchiliklari ham 

mavjud, ya’ni ekspertlar fikrining subyektivligi, ular fikr–mulohazalari-

ning cheklanganligi. Delfi usulida ekspertlar xulosasi yozma ravishda 

har bir ekspertdan bir necha bosqichda olinib, keyin bir xulosaga 

kelinadi. 1-3 yil va uzoq muddatga mo‘ljallangan prognozlarda bu usul 

bilan qilingan natijalar o‘zini oqlagan. Bu tadqiqotda 10 dan 150 tagacha 

ekspert qatnashishi mumkin. Bu albatta, masalaning qo‘yilishiga, 

muammoning katta–kichikligiga bog‘liq. 

Ekspert baholash usulida keng qo‘llaniladigan uslubiyot bu-«aqliy 

hujum» hisoblanadi. Buning mohiyati shundaki, muammo 

ekspertlarning bahs–munozarasi, muhokamasi asosida olib borilib, 

muammoning u yoki bu yechimi ovoz berish yo‘li bilan qabul qilinadi. 

Diskussiya oldindan tuzilgan ssenariy asosida olib boriladi. Ekspertlash 

orqali istiqbolni baholashni tashkil etishning yangicha sxemasi 

«sinektika» usulini 1960-yilda U.Gordon taklif etdi. Uning «aqliy 

hujumdan» farqi shundan iboratki, ma’lum tarkibdagi ekspertlar guruhi 

(miqdor jihatdan stabil) «hujumdan» «hujumgacha» ma’lum tajriba 

to‘plab boradilar. 

Konyunktura prognozi bozordagi holatni ma’lum davr ichida 

oldindan ko‘rish va uning asosiy parametrlarini aniqlashni o‘z ichiga 

oladi. Bunda konyunkturaga ta’sir o‘tkazuvchi omillarning yaqin 

kelajakdagi xususiyatlarini aniqlashga e’tibor qaratiladi. 

Tovarlar va ehtiyojlar raqobatining tahlili asosan konyunktura 

prognozida amalga oshiriladi hamda raqobatchi tovarlar, o‘rnini 

bosuvchi tovarlar va to‘ldiruvchi tovarlarning o‘zaro muvozanatini 

aniqlashga qaratiladi. Bunday raqobatni baholash uchun marketingning 

bozorni o‘rganish usullaridan keng foydalaniladi. 

Bozor konyunkturasini o‘rganishning sotuvchi va ishlab chiqaruv-

chilar uchun zarurligi kelajakda ishlab chiqarish quvvatlarini qaysi 

yo‘nalishda rivojlantirish va qanday sotish siyosatini qo‘llash bo‘yicha 

aniq va ishonchli axborotga ega bo‘lishda namoyon bo‘ladi. 

Konyunkturani shuning uchun o‘rganish va bashoratlash kerakki, 

uni bilish mahsulotlarini eng foydali narxlarda sotish va sotib olish, 

mavjud resurslarni oqilona joylashtirish (manevrlashtirish), bozorda 

161 

 

kutilayotgan holat bilan mos holda tovar ishlab chiqarishni kengaytirish 

yoki qisqartirish imkonini beradi. Tovar bozori konyunkturasining tahlili 

quyidagi jihatlar bo‘yicha o‘tkaziladi. Birinchi navbatda, mamlakat 

iqtisodiyoti siklining qanday bosqichdaligini aniqlash va unga kompleks 

tavsif berish zarur. 

Keyin ishlab chiqarish tahlil qilinadi. Aniq bir tovarni yaxlitligicha 

jahon bozori asosiy ishlab chiqaruvchi mamlakatlar bo‘yicha ishlab 

chiqarish dinamikasi ko‘rib chiqiladi, bu tovarni chiqarishdagi 

o‘zgarishning asosiy sababi o‘rganiladi. Asosiy e’tibor ilmiy-texnika 

taraqqiyotining tarmoq va tadqiq etilayotgan tovar bozoridagi ta’siriga 

qaratiladi. 

Talab va iste’mol dinamikasining tahlili yaxlit holda va iste’molchi 

mamlakatlar bo‘yicha bo‘laklangan holda o‘tkaziladi. Shuningdek, 

bozor sig‘imiga ta’sir etuvchi asosiy omillar ham o‘rganiladi, bu tovar 

iste’moli sohasidagi ahvol tadqiq etiladi va bozorning monopollashtirish 

darajasi, savdoning shakli va metodlari ularning dinamikasi aniqlanadi. 

Ilmiy-texnika taraqqiyotini tovarning iste’moli darajasiga ta’siri albatta 

o‘rganiladi. 

Zaxiralarni tahlil qilish ishlab chiqaruvchilar va savdoda ham, 

iste’molchilarda ham zaxiralar sohasi siyosatini tadqiq etishni, ularning 

harakatlarini o‘rganishni ko‘zda tutadi. 

Tovarlarning yaxlit va alohida mamlakatlar bo‘yicha jahon eksporti 

va importini tahlil qilishda savdoning yangi shakllari, bojxona tarif va 

valuta tizimi masalalari ko‘rib chiqiladi. Tovarlar eksporti va 

importining rivojlanish bashorati tuziladi. 

Narxlar – konyunkturaviy tahlilning eng muhim elementi hisobla-

nadi. Narx dinamikasi ko‘rib chiqiladi. Narxlar o‘zgarishining asosiy 

sabablari, ularning yangi texnologiyalar paydo bo‘lishi, xomashyolar va 

yarim fabrikatlar narxining o‘zgarishiga, mehnat unumdorligining 

oshishi, inqirozning oldini olish, valuta kursining o‘zgarishi, savdo 

metodlari va shakliga ta’siri hamda aloqalari tahlil qilinadi. Raqobat-

chilarning narx sohasidagi, davlatning narxni shakllantirishidagi 

siyosatlari ta’minlanadi. 

Bozor sig‘imi – bozorni tadqiq etishning asosiy tomonlaridan 

biridir. Bu ko‘rsatkich prinsipial ravishda tovar savdosining imkoni 

bo‘lgan hajmini namoyish qiladi va bir yil yoki qandaydir vaqt 

davomida unda realizatsiya qilinadigan (jismoniy birliklarda yoki 

qiymat ifodasida) hajmi bilan belgilanadi. 

Bozorning sig‘imi turli xil usullar bilan baholanadi. Birinchi holatda 

quyidagi formuladan foydalanish mumkin: 

162 

 

B= M x T x N 

bunda B- bozorning sig‘imi, M – aniq bozorda mahsulotning ushbu 

turini sotib oluvchi mijozlar soni; T-tadqiq etilayotgan vaqt davomida 

xaridorlar tomonidan ushbu tovarning xarid qilinish soni; 

               

N - mahsulotning o‘rtacha narxi. 

Ikkinchi holatda formula quyidagicha: 

B= MICh+ Z + I – E 

Bunda  B- bozorning sig‘imi, MICh- milliy ishlab chiqarish,                

Z- tayyorlovchi korxona omborlaridagi tovar zaxiralari qoldiqlari,                

I-import, E-eksport. 

Firma natijalarini o‘zaro nazorat qilish va tuzatish uchun odatda, bu 

usullarning ikkalasidan ham foydalaniladi. Biroq bozor sig‘imini 

aniqlashning ushbu formulalari o‘ta sodda va yanada aniqroq, reallika 

yaqinlashgan ko‘rsatkichlarni olish uchun aholi xarid qobiliyatiga, xarid 

tarkibi va odatlariga, hayot tarzi stereotiplariga va yana ko‘plab 

omillarga tuzatishlar kiritish kerak, ya’ni ko‘p omilli iqtisodiy 

modellardan foydalanish zarur bo‘ladi. 

2009 – yilda Rossiya kiyim bozorlarining sig‘imi – 12-14 mlrd. 

doll., oyoq kiyim bozorlariniki – 180-200 mln. juft (4-5 mlrd. doll.), 

bolalar kiyimi bozori sig‘imi – 3-4 mlrd. doll.ga baholandi. 

Bozor sig‘imini aniqlay borib, ushbu bozorga kiruvchi korxonalar 

bozordagi raqobatchi firmalarning ishtiroki va ishini e’tiborga olib, 

uning to‘liq miqdorini egallab olishni hisob-kitob qilishga haqli 

emasmiz. Shuning uchun ushbu bozordagi xususiy ulushi haqidagi 

ma’lumotlarga ega bo‘lish ham (agar korxonalar unda ishtirok etayotgan 

bo‘lsa) yoki kelgusida bozordagi imkoniyati bo‘lishi mumkin bo‘lgan 

ulushining hisob-kitobini qilish yangi bozorga kirishda yoki o‘zining 

kelgusi faoliyati natijalarini hisob-kitob qilishda muhim hisoblanadi. 

Bozorning kompaniyaga tegishli ulushi ko‘rsatkichi raqobat 

kurashida u ushbu bozordagi raqobat kurashida  qanday rol o‘ynashini 

tushunishiga va bu bozorda muomalaning to‘g‘ri liniyasini, raqobat 

strategiyasini ishlab chiqishga imkon beradi. 

Bozordagi ulush quyidagi formula bo‘yicha hisob-kitob qilinadi: 

Bu = BSh:U x 100%, 

bunda  Bu - korxonaning bozordagi ulushi; BSh  – korxonaning 

bozordagi sotilish hajmi, U - ushbu tovarning ushbu bozordagi umumiy 

sotilish hajmi. 

Masalan, 2009 – yilda mobil telefonlarining jahon bo‘yicha sotilishi 

990,8 mln. donani tashkil etdi. Unda Nokianing ulushi – 36,2%, 

Motorolaniki – 21,1%, Samsung – 11,8%, Sony Ericson -7,4%, LG – 

6,3%, BenQ – 2,4%ni, qolganlari esa 14,8% ni tashkil etdi. 

163 

 

Olingan hamma ma’lumotlar asosida bozor rivojlanishining 

konyunkturaviy bashorati tuziladi, uning yakuniy vazifasi esa ehtimol 

tutilgan kelajak manzarasini yaratish: foydalanib qolish kerak bo‘lgan 

imkoniyatlarni va qochish zarur bo‘lgan xavflarni aniqlashdir. 

 

Nazorat uchun savollar 

 

1. Bozor nima, bozorning diversifikatsiyasi nima? 

2. Bozor konyunkturasi nima?  

3. Bozorlar marketing nuqtayi nazaridan qanday turlarga bo‘linadi? 

4. Xaridor bozori va sotuvchi bozori, deganda nimani tushunasiz? 

5. «Kontik» javdat unidan tayyorlangan shirin kulchalar reklamasi 

iste’molchining hayot tarzi va o‘zini-o‘zi idrok etishi kabi shaxsga oid 

tabiatining omillariga ta’sir qiladi. Bundan tashqari maqsadli 

iste’molchilar mahsulotda «shirin va foydali nonushta» muammosini hal 

qilinishini ko‘rishlari uchun e’lon, ba’zi bir axborotlarni (ma’lumotlarni) 

ham xabar qiladi. 

a. Bu e’lon qaysi auditoriyaga mo‘ljallangan va unda maqsadli 

iste’molchining hayot tarzi tamoyilidan qanday foydalaniladi? 

b. E’lon o‘zini-o‘zi idrok etishning qaysi turiga mo‘ljallangan: real, 

ideal yoki individ haqida yoki boshqa tasavvurlar haqidami? O‘z 

javobingizni asoslang! 

c. Reklamada mahsulotning qaysi xususiyatlari ko‘rsatiladi? 

Xususiyatlarning har biridan qanday foyda ko‘zlanadi? 

6. Biznesmenlar ham odamlar va ularning ham o‘z ehtiyojlari bor. 

Black Berry reklama e’loni hech qayerda, hech qachon bir daqiqa ham 

o‘z hamkasblari va muhim odamlar bilan aloqani uzmaslikka urinuvchi 

ishchan odamlarga mo‘ljallangan. Bu iste’molchilarning fe’l-atvorini 

bilgan Black Berry o‘zining simsiz qurilmasini hamisha aloqada 

bo‘lishni xohlovchilar uchun qulay qarorni taklif etadi. 

a. Bu e’londa xarid jarayoniga ta’sir etuvchi qanday shaxsiy va 

psixologik omillar hisobga olingan? 

b. E’lon qanday rol yoki rolda ta’sir etadi? 

 

 

 

 

 

 

164 

 

 

 

 

 

VIII bob. BOZOR SEGMENTATSIYASI VA XARIDORLAR 

TURLARI 

 

8.1. Bozor segmentatsiyasining mohiyati va ahamiyati 

   

Segment so‘zi “segmentum” lotin so‘zidan olingan bo‘lib, bo‘lak, 

qism, bo‘g‘inlarga bo‘lish, yo‘lak, biror narsaning qismi ma’nolarini 

bildiradi. 

Bozor segmenti - marketing termini bo‘lib, tovarlar yoki xizmatlar 

bozorining bo‘lagi sifatida tariflanadi. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, 

tovar yoki xizmatlarni muvaffaqiyatli sotish uchun muhim ahamiyatga 

ega bo‘lgan, umumlashtiruvchi belgilar bo‘yicha guruhlangan 

iste’molchilar yig‘indisiga aytiladi. Umumiy belgilar sifatida, masalan, 

umumiy moyilliklar, ehtiyojlar, madaniy va milliy xususiyatlar va h.k. 

o‘rin egallaydi.  

Bozor segmenti, deganda, aynan iste’molchilar guruhi ko‘zda 

tutiladi va o‘z navbatida alohida tovarlar turlari bozor segmentini tashkil 

eta olmaydi. 

Bozor segmenti bir qancha mezon talablariga mos bo‘lishi lozim. 

Bozor segmentining kerakli belgisi bu uning unsuridagi bir xillik, 

o‘xshashlikdir. Shunga ko‘ra, sotish xarajatlarini sezilarli qisqarishiga va 

ushbu bozor segmentiga xizmat qiluvchi marketing kompleksining 

yuqori darajadagi ixtisoslashuviga erishish mumkin. Bozor segmenti 

mahsulotni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini minimallashtirish 

uchun kompaniya imkoniyatlariga mos keluvchi sig‘imga ega bo‘lishi 

lozim. Shu bilan birga qisqarib borayotgan bozor sig‘imi sharoitida 

sotish hajmlarini oshirishni oldini olish uchun bozor sig‘imidagi 

o‘zgarishlarni muntazam kuzatib borish muhim. 

Bozor segmenti mahsulotni qulay sotish kanallarini, iste’molchilar 

bilan ikki tomonlama aloqani ta’minlovchi kommunikatsion vositalarni 

o‘zida jamlaydi. Aks holda, kompaniyaning sotuv hajmlari qisqarib 

boradi. Bozor segmentini to‘g‘ri tanlash uchun iste’molchilarning 

kompaniya mahsulotiga bo‘lgan munosabatini aniqlash, mahsulotga 

nisbatan o‘xshash talabdagi iste’molchilar guruhini shakllantirish, aynan 

165 

 

mazkur tovarni ishlab chiqarish imkoniyatlarini  aniqlash, uning 

raqobatbardoshligi va iqtisodiy samaradorligini baholash, marketing 

dasturini yaratish lozim. Buning uchun maxsus tadbirlar, anketa-

so‘rovnomalar va boshqa marketing tadqiqotlari amalga oshiriladi, 

natijalar tahlil qilinib, iste’molchilarning o‘xshashligi va farqli jihatlari 

asosida u yoki bu bozor segmenti tanlanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, 

bozor segmenti bu har doim ham bozorning kichik bir bo‘lagi emas, 

balki bir vaqtning o‘zida bir qancha raqobatchi kompaniyalar faoliyat 

olib borayotgan bozorning anchagina katta qismidir.  

Bozor segmenti – bu bozorning bir bo‘lagi bo‘lib, u o‘zining 

iqtisodiy intizomi bo‘yicha tavsiflanuvchi bir xildagi xaridorlar guruhini 

ko‘rsatadi. Iste’molchilar talabini qondirishda tovarlarning turi, 

modellari, sifat va miqdoriga ko‘ra tabaqalangan holda yondashuv 

bo‘lib, ularni guruhlarga ajratishda turli xil mezonlar qo‘llashga 

asoslanadi. Bozor bir jinsli hodisa tarzida emas, balki ayrim-ayrim 

segmentlar majmuyi tarzida, har bir segment doirasida alohida o‘ziga 

xos bir talab namoyon bo‘ladigan hodisa tarzida olib qaraladi. 

Segmentlarga ajratish mezonlarini tanlash ko‘p jihatlardan tovar yoki 

xizmatning turiga, shuningdek, korxona bozor faoliyatida hal qilmoqchi 

bo‘lgan masalaga bog‘liq. Shu sababli bozorni segmentlarga ajratishning 

universal mezonlari yo‘q. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, sanoat 

tovarlari va keng iste’mol mollari uchun tanlov mezonlari bir-biridan 

juda keskin farq qiladi. Rejalashtirish ehtiyojlariga juda mos keladigan 

maqbul mezon tovarni bozorda joylashtirish masalalariga umuman 

to‘g‘ri kelmasligi mumkin. Segmentlarni aniqlashning ko‘p usullari bor. 

Mazkur usullardan biri – iste’molchilar talabiga ko‘ra bozorni bo‘lish. 

Faraz qilamiz, muzqaymoq sotib olganlarga 2 ta markaning qaysi 

birining ta’mi sifatli va konsistensiyasi yaxshi. Olingan javoblardan 

tanlashning aniq strukturasi hosil bo‘ladi. Mabodo muayyan mezon 

xaridorlar o‘rtasida paydo bo‘lgan farqlarni izohlab berishga imkon 

bermasa, unda boshqa mezonni kiritish va to bu farqlarni ravshan 

aniqlashga qadar tadqiqotlarni davom ettirish lozim. Masalan, Kodak 

yillar davomida 35 mmli kameralarni ishlatib keldi. Texnik jihatdan 

tavsirlari juda sifatli. Ranglarni yorqin ko‘rsatadi. Tanlash uchun kamera 

turlari juda ko‘p. Lekin, bu bilan ko‘pchilik professional tasvirchilarni 

qoniqtirish qiyin edi. Ular uchun bir kamera boshqasi bilan bir xil edi. 

Odatda, tasvirlar chiqarilgach nuqsonlari borligi bilinardi. Ba’zida 

obyekt tasvirga to‘la sig‘magan, nur tushib qolgan yoki ko‘z qizil rangda 

166 

 

bo‘lishi va hokazo.  Kodak 1996–yilga kelib yuqoridagi muammolarni 

hal etish uchun kodak APS (Advanced Photo Sistem) ni yaratdi. 

Tasvirga olish oson va 3 xil formatda amalga oshirilar edi.Tasvirlar 

kartrijda saqlanar, uni qayta chiqarish mumkin edi. DSLR – digital 

single lens reflex, 2005-yillardan boshlab Sony, Nikon, Olimpus, Pentax 

DSLR kameralarini ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘ydi. 

Mahsulot nima? 

Mijozlar “qanoatlanish” yoki “rohatlanish”ni sotib oladi, detallarni 

emas. 

Mahsulot (GM - Malibu) Xizmat (Uzairways) GM va Uzairways 

faqatgina mahsulot yoki xizmat sotmaydi, balki “rohatlanishni” sotadi. 

Shuning uchun iste’molchilarni to‘laqonli guruhlarga bo‘lib o‘rganish 

zarur. 

Bozor segmentlarining aniq bir turi yo‘q, bozorning holatiga yaxshi 

moslashish uchun bozorni segmentga ajratishning bir necha usullarini 

birdaniga yoki alohida-alohida qo‘llash mumkin. Bozorni jo‘g‘rofiy, 

demografik va psixografik xususiyatlariga ko‘ra segmentlarga ajratish 

mumkin.  

Geografik xususiyati bo‘yicha segmentlash. Bozorni bu 

xususiyati bo‘yicha segmentlarga ajratish uni geogragik birliklarga, 

ya’ni davlat, hududlar, shaharlar, jamoatlarga ajratishni talab etadi.  

Demografik xususiyati bo‘yicha segmentlash. Bozorning bu 

xususiyati demografik o‘zgaruvchilar ya’ni  jinsi, yoshi, oila hajmi, 

ma’lumoti, dini va millati asosida birliklarga bo‘ladi. Demografik 

o‘zgaruvchilar – eng ommabop omillar bo‘lib, asosan iste’molchilarning 

guruhini farqlashga xizmat qiladi. Ommabop bo‘lishning birdan bir 

sababi shundan iboratki, tovarni iste’mol qilish intensivligining 

demografik belgilarga bog‘liqligidir.  

Oila a’zolarining yoshi va  hayot tarzi. Iste’molchilarning iste’mol 

va xarid qilish qobiliyati yoshiga nisbatan o‘zgaradi.  

Jins. Jins bo‘yicha segmentlash avvaldan kiyimga nisbatan, sochni 

parvarishlash, kosmetika va jurnalga nisbatan qo‘llanilmoqda. Vaqti-

vaqti bilan bu segmentlashning qulayligini boshqa bozor arboblari ham 

aniqlashdi.  

 Daromad  darajasi. Bozorni segmentga bo‘lishning yana bir eski 

usullaridan hisoblanib, daromadlar darajasi orqali u yoki bu tovarga 

bo‘lgan iste’molchilar ehtiyojini har doim ham aniqlab bo‘lmaydi. 

167 

 

Psixografik xususiyati bo‘yicha segmentlash. Psixografik xusu-

siyati bo‘yicha segmentlashda xaridorlarning tegishlilik belgisiga ya’ni 

hayot (yashash) tarzi va shaxsiy xususiyatlariga ko‘ra jamoat sinfiga, 

guruhlarga ajratish. Biron bir demografik guruhning psixologik 

xususiyati turlicha bo‘lishi mumkin. 

Jamoat guruhi. Ko‘pgina firmalar, korxonalar o‘z ishlab chiqarishini 

ma’lum bir jamoat sinfiga moslab, ularning xarakterlarini inobatga olgan 

holda ishlab chiqaradi. 

Hayot tarzi. Markali va oddiy tovarlar sotuvchilari ko‘p hollarda 

xaridorlarning hayot tarzini inobatga olgan holda o‘z bozorlarini 

segmentlaydi.  

 Bozorni segmentlarga ajratish xaridorlarni talab va ehtiyojlarini 

aniqlash masalasini hal etishning ideal vositasi bo‘la olmaydi, ammo 

shunga qaramay bu usul ishbilarmonlarni bu boradagi ishlarga 

qiziqtirish uchun qimmatli ma’lumotlar beradi. Bozor strukturasi, 

shuningdek, korxona o‘z ko‘lami hamda ixtisoslashuviga qarab ko‘pgina 

hatto juda ko‘p segmentlarda sotish strategiyasini tanlashi mumkin, yoki 

aksincha, o‘z kuchini bo‘lib tashlamay, eng qulay va istiqbolli bir 

yo‘nalishda to‘plashi mumkin.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8.1.-rasm. Bozorni segmetlash belgilari 

 

Odatda, segmentlash jarayoni ikki bosqichda amalga oshiriladi. 

Makrosegmentlash, deb   nomlanadigan birinchi bosqichda «tovar            

Sеgmеntalash bеlgilari 

Gеografik 

Dunyo 

Mamlakat 

(mamlakatlar 

guruhi) 

Viloyat 

Shahar 

Tuman va hokazo 

Dеmografik 

Jins 

Yosh 

Oilaviy ahvoli 

Kasb 

Daromadlar 

darajasi 

Psixografik 

Shaxsning 

turlari 

(xususiyatlari) 

Yo‘l-yo‘riqlar 

Xulq-atvor