O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Raqobatchilar tahlili. Bu bo‘limda potensial hamkorlar va 

investorlarga rejalashtirilayotgan tovar borib tushishi kerak bo‘lgan 

bozordagi barcha raqobatlar haqida axborotlar ko‘rsatilishi zarur. 

Marketing dasturi (biznes-reja) mualliflari quyidagi savollarga aniq 

javob bera olishlari lozim: 

−  O‘xshash tovarlarning eng yirik ishlab chiqaruvchisi kim? 

−  Ularning savdo hajmi, daromadlar, yangi modellarni joriy etish, 

texnik servislar borasidagi ishlari qanday bormoqda? 

−  Ular o‘z mahsulotlari reklamasiga ko‘p e’tibor va mablag‘ 

sarflashayaptimi? 

−  Ularning mahsulotlari o‘zida nimalarni ifodalaydi: asosiy 

tavsiflar, sifat, dizayn darajasi, xaridorlarning fikri? 

−  Raqobatchilar mahsulotlariga narx darajasi qanday? Ularning, 

umumiy tomondan bo‘lsa ham, narx siyosati qanday? 

Bu savollarga javob bera borib, biznes-reja tuzishda jiddiy xatoga 

yo‘l qo‘yishdan, haqiqatni bo‘yab ko‘rsatishdan: raqobatchilar 

muvaffaqiyatlari haqida nimanidir aytmay qo‘ya qolish yoki shunchaki, 

yo‘l-yo‘lakay aytib o‘tish, lekin ularning real yoki mavjud 

kamchiliklarni bo‘yab ko‘rsatish kabilardan ehtiyot bo‘lish kerak. Biron-

bir tashkilotdan kredit olib, raqobatchilar holatini to‘g‘ri baholay olmay, 

tadbirkor zararga “tushib qoladi”. Bunda kreditor ham pulidan ayriladi, 

biznesmen esa yomon rahbar, degan nomni oladi. Tabiiyki, shundan 

keyin uning yangi kredit yoki investitsiyalar olishga umuman imkoniyati 

qolmaydi yoki ancha qimmatga oladi. Shuning uchun raqobatchilarni 

imkon qadar obyektiv baholamoq zarur. Ulardan qo‘rqish emas, ularning 

strategiyalari yoki tovarlaridagi muvaffaqiyatga erishish uchun real 

imkoniyat ochadigan sifatli xarakteristikalarini, to‘ldirilishi lozim bo‘l-

116 

 

gan bo‘sh joylarni ko‘rsatish kerak. Ana shunda investorlarning hurmati 

va mablag‘ olish uchun yuqori imkoniyatlar kafolatlangan bo‘ladi. 

Mamlakatimiz va ayniqsa, xorijiy kompaniyalar bilan raqobat kurashida 

mamlakatimiz korxonalari qo‘lbola reseptlar va yoshini yashab bo‘lgan 

(eskirgan) tasavvurlarga emas, raqobat strategiyalarining xalqaro 

amaliyotida sinovdan o‘tgan, shu jumladan, birinchi navbatda professor 

Porter taklif qilgan: xarajatlarda yetakchilik, ixtisoslashuv 

(defferensiatsiya), fokuslash (bir joyga jamlash)ga murojaat qilishlari 

kerak. Bitta bozorda harakatlanadigan firmalarning tarmoqlar ichidagi 

raqobatlarida raqobat strategiyalarining to‘rttasidan bittasini tanlash 

lozim: kommutantlar, patiyentlar, violentlar, eksplerentlar.

 

Shu bilan birga, agar jiddiy harakat qilinsa, o‘zining eng kuchli 

xorijiy firmalar bilan ham kurashda raqobatbardoshligini  ta’minlay 

olishi mumkin. Marketing haqidagi kitoblardan birida metall buyumlar 

ishlab chiqaruvchi yirik hind firmasining qiziqarli tarixi tariflangan. U 

kutilmaganda Hindistonga xuddi uning tovariga o‘xshash tovar eksport 

qila boshlagan, shu bilan birga, bozorni mavh etishning narxga oid 

raqobatini tanlab, tovarlarini hindlarning narxidan 15% arzonga taklif 

qila boshlagan yapon firmasi bilan raqobatga duch keldi. Avvaliga hind 

firmasi ham o‘z mijozlarini yo‘qotmaslik uchun mahsulotlari narxini 

15%ga arzonlashtirishdan boshqa tijorat taktikasini topa olmadi. Biroq 

yaponlar shu zahoti mahsulotlari narxini yana 15% ga pasaytirdi, bunda 

esa hind firmasi ularni “quvlay” olmadi, chunki bu darajada yuqori 

ishlab chiqarish samaradorligiga ega emas edilar. O‘yinda go‘yoki ular 

yutqazgan edilar. Biroq ana shunda hind firmasi rahbarlari harakatga 

tushib qoldilar va nihoyat, muqobil raqobat strategiyasini qidira 

boshladilar. Bu strategiya narxga oid emas, keng ma’noda anglanadigan 

sifat raqobati bo‘lib chiqdi. Gap shundaki, hind firmasining yaponiyalik 

raqobatchilari oldida ikkita jiddiy ustuvorligi bor edi. Birinchidan, ular 

o‘zlarida ishlab chiqariladigan tovarlarini yetkazib berishni dengiz 

ortidagi raqobatchilariga nisbatan tezroq amalga oshira oladilar, 

yaponlar esa tovarlarini dengiz orqali olib kelar, ularning kelishi 

Hindistonga keladigan kemalar jadvaliga bog‘liq, chunki ularni 

saqlaydigan omborlari ham yo‘q edi. Ikkinchidan esa hindlar mamlakat 

ichkarisida metall buyumlarning har qanday kichik partiyasini ham 

yetakazib bera olar, ularni korxonalarda yoki xususiy omborxonalarda 

shakllantirish imkoniga ega edilar. Yaponlar esa omborlari yo‘qligidan 

ancha yirik standart partiyalarni sotishga urinar, ularning tovarlarini 

xaridorlarga yetkazib beruvchi og‘ir yuk ko‘taruvchi kemalardan 

117 

 

foydalanishardi.Tezkorlik va yetkazib berishning kichik partiyalardaligi 

shunchalik ahamiyatli ekanki, hatto yapon tovarlariga taqqoslaganda 

hindlar uchun ancha yuqori narx darajasini ham oqlaydi. Natijada hind 

firmasi nafaqat yaponlar bilan raqobat kurashiga chiqadi, shuningdek, 

o‘z savdo hajmini ham oshiradi. Shuning uchun raqobatchilar faoliyatini 

tahlil qila borib, faqat ko‘zga tez tashlanadigan parametrlar – narx va 

asosiy sifat xarakteristikalari bilan cheklanmasdan, xaridorlarga ta’sir 

o‘tkazuvchi hamma omillarni hisobga olish, shuningdek, bo‘lg‘usi 

mijozlaringiz uchun nimalar muhimligini anglash va bu ehtiyojlarni o‘z 

ishingiz uchun katta foyda bilan iloji boricha tezroq qondirishga 

urinishingiz lozim. 

Marketing dasturida tanlangan strategiyalar va ularning aniq 

qo‘llanishi tariflangan bo‘lishi kerak. Raqobat strategiyasi tanlangach, 

tadbirkor qator qarorlar qabul qilishi lozim. 

Tanlangan strategiyani qanday qilib yaxshiroq realizatsiya qilish 

mumkin? 

Strategiyalarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy 

struktura qanday bo‘lishi kerak? 

An’anaviy bozordan ketish kerakmi (agar gap faoliyat ko‘rsatayot-

gan korxona haqida bo‘lsa)? 

Firmaning joriy raqobat pozitsiyasini o‘zgartirmasdan foydani 

oshirish mumkinmi (bu ham avvaldan ishlab kelayotgan korxonaga oid 

savol)? 

Agar tadbirkor o‘z strategiyasini o‘zgartirishga jiddiy qaror qilgan 

bo‘lsa yoki endigina raqobatli bozorga chiqib kelayotgan bo‘lsa, u 

raqobatning ehtimoliy javob harakatlarini ko‘zda tutishi kerak: 

1.  Javob harakatlarining mavjudlik darajasi. 

2.  Ularning firmaga ta’sir etish ehtimoli. 

3.  Bu qachon yuz berishi mumkin? 

4.  U qanchalik tajovuzkor bo‘ladi? 

5.  O‘ta tajovuzkorona ta’sir etishlardan chetga chiqish imkoniyati 

bormi? 

Marketing rejasi. Muvaffaqiyatga erishish uchun firma o‘z tovari 

uchun samarali bozor yaratishi kerak. Bunday bozorlarni yaratishdagi 

asosiy qadamlarni biznes-rejaning marketing bo‘limi tariflaydi. 

Marketing rejasi – mo‘ljallangan savdo hajmiga erishish va 

xaridorlarni zabt etish yo‘li bilan maksimal foyda olish. Odamlarni 

tovarga jalb etish ularga ehtiyojlariga mos va narxni ham to‘g‘ri 

keladigan mahsulot (xizmat)larni taklif etish bilan bajariladi. Shu bois 

118 

 

bu bo‘limda iste’molchi uchun aniq marketing yo‘nalishiga amal 

qilinishi zarur. Korxonaning marketing rejasi albatta mahsulotga tegishli 

barcha ma’lumotlar, raqobatchilarning afzallik tomonlari, firmaning 

marketing borasidagi maqsadlariga qarab tuziladi. Marketing rejasi 

muhim hujjat hisoblanib, firma maqsadlaridagi vazifalarni kim, nimani, 

qachon, va qanday qilib bajarishi kerak, degan savolga javob beradi. 

Marketing rejasi quyidagi bo‘limlardan iborat. 

•  Korxona rejasi. 

•  Mahsulot hajmi va ishlab chiqarish muddatlari. 

•  Moliyaviy reja. 

•  Sotuv va logistika rejasi. 

•  Kommunikatsiya va sotuvni rag‘batlantirish rejasi. 

•  Istiqboldagi hamkorlar bilan ishlash rejasi. 

Marketing rejasining bajarilganligi nazorati va auditi butun 

marketing faoliyatini baholab firmaning kelgusida nima qilishligi haqida 

asos yaratib, uning strategik rivojlanish rejasini belgilaydi. 

Sotuv tarqatish jarayoni juda murakkab bo‘lib, bu davrda bozordagi 

joriy konyunktura, bozordagi vaziyat, uning sig‘imi, amaldagi mahsulot 

sotilish hajmi kabi ko‘rsatkichlar tahlili olib borilishi zarur. Savdo — 

sanoat yarmakalari, yangi tovarlarning xususiyatini namoyish etish, 

imtiyozli sotuvlar, rag‘batlantirish kabi tadbirlar sotuv jarayonini 

jadallashtiradi. 

 Marketing jarayonining sotuvdan keyingi bosqichi ikki fazani o‘z 

ichiga oladi:  

1-xaridor bilan ishlashni.  

2-iste’molchi bilan ishlashni. 

Talabni o‘rganish, xaridorning xulq-atvorini o‘rganish, uning 

tovarni sotib olish haqida qaror qabul qilishiga ta’sir etuvchi omillarni 

aniqlash xaridor bilan ishlash funksiyalariga kiradi. 

Iste’molchini o‘rganish fazasi uning bozordagi xulq-atvorini o‘r-

ganish, firma mahsulotlariga bo‘lgan munosabatini o‘rganish, raqobatchi 

tovarining afzallik (ustun) tomonlarini aniqlash bilan bog‘liq. Axborotlar 

tahlili asosida marketing rejasiga o‘zgartirishlar kiritiladi. 

Umumlashtirib aytilganda, marketing jarayoni marketing qo-

nuniyatlariga va prinsiplari (tamoyillari)ga asoslanadi. 

Marketing rejasi tadbirkor o‘z maqsadli bozori uchun foyda-

lanmoqchi bo‘lgan marketing kompleksining hamma elementlari 

yig‘indisi: tovar, narxlar, tarqatish (sotish) metodlari, tovarni ilgari 

119 

 

surish kabi choralarni qamrab olishi kerak. Bu yerda quyidagi savollarga 

javob beriladi. 

− Daromadi darajasi, jinsi, yoshi, mashg‘uloti, hayot tarzi, oilaviy 

ahvoli va boshqalar bo‘yicha korxonaning maqsadli bozorini 

(segmentini) shakllantiruvchi xaridorlarning asosiy tavsiflari qanday? 

− Bozorda o‘z pozitsiyasini belgilay borib, firma o‘xshash tovarlar 

taklif qilib raqobatchilarni surib chiqarishi mumkinmi yoki o‘z o‘rnini 

topishga urinadimi? 

Tovar siyosati firma tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar 

raqobatbardoshligini oshirishi bo‘yicha birinchi navbatda, sifat tavsifini 

yakuniy iste’molchilar talablariga mos keladigan darajada yaxshilash, 

narx siyosati firma tovariga narx hisoblash metodikasini, narx va 

sifatning o‘zaro aloqasini, xaridorlar uchun chegirmalar va imtiyozlar 

tizimini tariflashni ko‘zda tutadi. Bu yerda narxning tanlangan darajasi 

firmani ta’minlaydigan sof daromad ko‘rsatiladi. 

Savdo siyosati ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni samarali 

sotilishi uchun optimal savdo tarmog‘i qanday tashkil etilishi – 

to‘g‘ridan to‘g‘ri iste’molchigami yoki vositachilar orqali tarmoqlar 

yaratishni ham qo‘shib, ulgurji va chakana savdo do‘konlari oralig‘ida 

saqlash uchun omborxonalar, servis markazlar, tovarning harakatlanish 

yo‘nalishlarini belgilash, ta’minot, transportga yuklash-tushirish, yukka 

ishlov berish ishlari va tashkil qilish kabilarni ko‘rsatadi. 

Yangi tovarlar yaratish (innovatsiya siyosati), ularning assortimenti-

ni optimallashtirish (assortiment siyosati), tovarning hayot siklini 

uzaytirish bo‘yicha choralarni ko‘zda tutadi. 

Siljitish siyosati (kommunikatsiya siyosati) talabni shakllantirish va 

tovar savdosini rag‘batlantirish (FOSSTIS) bo‘yicha faol masala qanday 

hal qilinishi; firma reklamaning qanday turlarini qo‘llashni mo‘ljal-

layapti, jamoatchilik bilan aloqalar (Public Relationss), savdoni, xususiy 

savdoni rag‘batlantirish vositalari, u ko‘rgazma va yarmarkalarda 

ishtirok etadimi, kabilarni tushuntiradi. 

 

Nazorat uchun savollar 

 

1. Biznes-reja haqida tushuncha bering. 

2. Biznes reja qanday tarkibiy bo‘limlardan iborat ? 

3. Korxonaning marketing dasturi tarkibi nimalardan iborat ? 

4. Marketing dasturi nima?  

5. Biznes-rejaning marketing bo‘limi haqida tushuncha bering. 

120 

 

 

 

 

 

VI bob. STRATEGIK VA TAKTIK REJALASHTIRISH, 

MARKETING NAZORATI 

 

6.1.Umumiy strategiya va marketing strategiyasi 

 

O‘tgan mavzulardan bizga ma’lum bo‘ldiki, «marketing» jamiyatda 

va korxona faoliyatida juda muhim. Endi esa korxona faoliyatiga 

marketingning ta’sirini o‘rganamiz. Buning uchun Dell kompyuterlarini 

misol qilib olamiz. 

Michel Dell – kollej yotoq xonasida kompyuter olib sotar edi. 

Dillerlarning ustamasi baland bo‘lib, mijoz xohlagan konfiguratsiyada 

kompyuter tayyor bo‘lmasdi. Dell esa gazeta orqali e’lon berib 

mijozlardan buyurtma qabul qilib olar va uni tezlik bilan UPS orqali 

yuborardi.  Michel Dell kompyuterlari arzon edi. Mijoz bilan to‘g‘ridan 

to‘g‘ri vositachisiz ishlardi. Buyurtmaga asosan ishlab chiqarish ham 

narxni pasaytirardi. Mijoz bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri ishlash esa doimo u 

bilan aloqada bo‘lishni ta’minlardi. Agar muammo paydo bo‘lsa, darhol 

uni tuzatardi. Dell mijozining ishonchiga kirish uchun o‘z hisobidan 

mijozga kafolat berish xizmatini ham yo‘lga qo‘ydi hamda ishchilarini, 

mijozlarni ruhtlantirish uchun doimo mashg‘ulot darslari o‘tkazardi. 

Albatta hammani birdek qanoatlantirish juda qiyin!!! 

Masalan, Dell “notebook”larining dizayni unchalik chiroyli 

bo‘lmagani uchun kompaniya foydasi keskin tushib ketdi. Lekin zukko 

marketologlar xatolarni o‘rganib, kamchiliklarni to‘g‘rilashdi, yana 

hammasi joyida edi. Sotish hajmi oshgach, Dell reklamaga ko‘proq pul 

tikdi. Uning marketing xizmati – Dell kompyuterlarini mijozlar uchun 

aynan ishlab chiqarilganligini targ‘ib qildi. Shuningdek, Dell hukumat va 

yirik kompaniyalar bilan uchrashib, o‘z kompyuterlarini taklif qildi. 

Super kompyuterlar (high power computers)ga talab tushdi. Darhol Dell 

ilmiy tadqiqot va tajriba-konstuktiv ishlari (ITTKI) uchun katta pul 

ajratdi, chunki mijozlar istagini bajarish kerak edi. Dell tashqi bozorga 

chiqishning kelajagi borligini ko‘rdi. Ko‘pchilik o‘z mahsulotini chetga 

eksport qilsa, Dell esa boshqa davlatlarda o‘z zavodlarini qurdi. Yiliga 

marketing uchun 80 mln. $ sarflab Dell kompyuterlarining samaraliligini 

121 

 

targ‘ib qildi. Boshqa raqobatchilar Dellning mijozlar bilan to‘g‘ri ishlash 

mexanizmini ko‘chirishdi. Masalan, IBM o‘zining chakana sotuv 

bo‘limini ochdi. Lekin IBM dillerlari bundan xafa bo‘lishdi va IBM narx 

raqobatiga mag‘lub bo‘ldi. Chunki mijozga to‘g‘ridan to‘g‘ri sotish IBM 

marketing dasturiga juda teskari edi. Keyinchalik Dell mijozga to‘g‘ridan 

to‘g‘ri sotishning boshqa yo‘lini topdi, ya’ni  internet orqali 

(www.dell.com) sotuvni yo‘lga qo‘ydi va oyiga 1,5 mln. $ foyda olardi. 

Online sotuv xarajatlarini keskin tushirdi. Sotish xarajatlarini kamaytirib, 

tannarxni arzonlashtirdi. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, Dell 

kompanyasining biznesi ayni damda juda muvaffaqiyatli. Lekin 

kompaniya kelajakda mijozlarni qanoatlantirish uchun izlanish olib 

bormasa, o‘z marketing strategiyasini o‘zgartirib bormasa bozorda o‘z 

o‘rnini yo‘qotishi mumkin. Yuqorida biz Dell marketing menejerlarining 

kompaniya marketing strategiyasini rivojlantirish uchun amalga 

oshirilgan ba’zi bir qarorlarni ko‘rdik. Marketing qarorlarini qabul qilish 

oson emas va ba’zida marketing strategiyasini o‘zgartirishga to‘g‘ri 

keladi. Dell misolidan ko‘rinadiki, marketing qarorlari kompaniya 

muvaffaqiyati uchun juda muhim. Bugun tashkilotning yutuqlari uning 

faoliyati bilan ishlab chiqarilayotgan mahsulotga iste’molchilarning 

talablari darajasi bilan belgilanadi. Shu bois firmaning uzoq istiqbolgacha 

bozordagi muvaffaqiyatini belgilovchi strategiyalari orasida marketing 

strategiyasi asosiy rol o‘ynaydi. Marketing strategiyasini shakllantira 

borib, yuqori rahbariyat bir qator o‘ta muhim omillarni hisobga oladi: 

–  tashkilotni boshqarishda marketingning o‘rnini; 

–  tashkilot rivojlanishining umumiy strategiyasini; 

–  bozordagi ahvoli va raqobat kurashlarining o‘ziga xos xu-

susiyatlarini; 

–  talabning holati, uni rivojlantirish tendensiyalari va tashqi 

marketing muhitining boshqa omillarini; 

–  boshqaruv resurslari va firmaning o‘z imkoniyatlarini. 

Bu va boshqa omillar marketing strategiyasining turlari va mazmu-

nini belgilaydi. 

O‘sishning dinamik (stabilligi)ligi va tashqi muhitning tashkilotga  

ta’sir darajasi boshqaruv konsepsiyalarini iste’molchilar talablariga             

yo‘naltirib, uning o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Bugun marketing firma 

faoliyatining hamma sohalariga yorib kirgan. Strategik boshqaruvda 

marketing biznesning falsafasi, firma strategiyalarini ishlab chiqish uchun 

axborotlar yig‘ish va ularga ishlov berish, shuningdek, firma 

122 

 

strategiyalarini amalga oshirish vositalaridir. Marketing xizmati tomonidan 

ishlab chiqiladigan marketing strategiyasi firmaning umumiy strategiyasini 

realizatsiya qilish jarayoniga uning elementlaridan biri sifatida qo‘shiladi. 

Umumiy strategiya – bu uzoq muddatli istiqbolda tashkilot bel-

gilangan asosiy maqsadlarga olib kelishi kerak bo‘lgan bosh 

yo‘nalishlarining oqibatlari va uning harakat tarzidir. Umumiy strategiya 

tashkilotning asosiy rivojlanish konsepsiyasida, strategik hududlardagi 

tadbirkorlik faoliyatining global maqsadlari va vazifalarida ifodalanadi. 

Bu alohida biznes yoki mahsulotni nima qilish kerakligi, tashkilot 

qanday qilib va qaysi yo‘nalishda rivojlanishi kerakligi, bozorda qanday 

o‘rin egallashi borasidagi qarorlardir. Umumiy strategiya tashkilotning 

yuqori darajasiga taalluqli, yuqori rahbarlar tomonidan ishlab chiqiladi 

va uning vazifalari hamda maqsadlarini amalga oshirish vositasi 

hisoblanadi. 

 Marketing faoliyati – bu ancha past darajadagi faoliyat, shu bois 

firmaning marketing xizmatiga nisbatan umumiy strategiyasi uning 

yutuqlarga erishish vositasi hisoblanadi. Aytish mumkinki, marketing 

strategiyasini ishlab chiqish firmaning umumiy strategiyasidan 

boshlanadi. 

Umumiy strategiya – bu bozordagi shunday muomala tabiatiki, u 

tashkilotni uzoq muddatli istiqbolda turib, faoliyat yuritishini ta’minlashi 

kerak. Bu bozorning raqobatli muhitida xaridorlari barqaror bo‘ladigan 

raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni bildiradi. Bu mahsulotlar 

birinchidan, xaridorlar uchun shunchalik qiziqarliki, unga pulini 

berishga tayyor, ikkinchidan, xaridorlarga boshqa firmalar tomonidan 

ishlab chiqarilayotgan o‘xshash mahsulotlarga nisbatan qiziqarli. 

Umumiy strategiya ana shunday mahsulot ishlab chiqilishini ko‘zda 

tutadi. Aynan u firmaga raqobat ustuvorligini ta’minlaydi. 

Strategik boshqaruv sohasidagi yetakchi nazariyachi va mutaxassis-

lardan biri M.Porter tashkilotning raqobat ustuvorligini  ta’minlovchi 

tabiati bozordagi strategiyasining uch turini ajaratadi: xarajatlarni 

minimallashtirishda yetakchilik, differensiatsiya va jamlanish. 

Xarajatlarda yetakchilik strategiyasi shu bilan bog‘liqki, bunda 

kompaniya ishlab chiqishda va o‘z mahsulotlarini realizatsiya qilishda 

eng kam xarajat qilishga erishadi. Natijada u mahsulotiga eng kam narx 

qo‘yib, bozorning katta qismi (ulushi)ni egallab olishi mumkin. 

Strategiyaning bunday turini realizatsiya qiladigan firmalar ishlab 

chiqarish, ta’minot va savdosini yaxshi tashkil qila olish texnologiyasi 

123 

 

va injenerlik-konstruktorlik bazasi yaxshi bo‘lmog‘i zarur. Ushbu 

strategiyadagi marketing yuqori rivojlangan bo‘lishi shart emas.  

Defferensiatsiyalash (ixtisoslash) strategiyasi firmaning noyob 

xossaga ega mahsulot yaratishini, bu mahsulotlar xaridorlarga yoqishini 

va ular pul to‘lashga tayyorligini bildiradi. Ushbu strategiya raqobatchi-

larnikiga o‘xshamagan mahsulot ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan. 

Strategiyaning bu turini realizatsiya qiluvchi firmalar ITTKI o‘tkazish 

uchun mahsulotni yaxshi dizayni, yuqori sifatini, marketingning 

rivojlangan tizimini ta’minlashlari lozim. 

Jamlanish strategiyasi diqqatni aniq iste’molchilar qiziqishiga 

qaratishni ko‘zda tutadi. Diqqatni bir joyga jamlab mahsulot yaratish 

yoki ma’lum guruh odamlarning noodatiy talablarini qondirish bilan 

bog‘liq yoki mahsulotga erishish imkonining o‘ziga xos tizimi 

yaratiladi. Ushbu turdagi strategiyani qo‘llab, firma bozorning ma’lum 

segmentini mahsulotning ma’lum turiga talabini sinchiklab ayniqlaydi, 

buning uchun esa jiddiy marketing kuchini taklif etadi. 

Biznesni rivojlantirish strategiyasi umumiy strategiya hisoblanadi 

(ba’zisli yoki etalonli). Ular bevosita obyekt sifatida tashkilotning 

potensialiga (ishlab chiqarish turlari, faoliyat tarmog‘i, biznesning 

yo‘nalishiga) ega. Qulaylik uchun ularning turli-tumanligini uchta asosiy 

turga birlashtirish mumkin: 

–  o‘sish strategiyalari; 

–  qisqartirish strategiyalari; 

–  aralash (kombinatsiyalangan) strategiya. 

O‘sish strategiyasi uchta turli xil guruhlarga ega. Birinchi guruhni 

konsentratsiyalashgan (jamlangan) o‘sish strategiyasi tashkil qiladi. 

Ba’zan ularni jadal – asta-sekin o‘sish strategiyasi, deb ham ataladi. 

Ushbu guruh strategiyalari firma hozirgi faoliyati ko‘lamida foydalana 

olishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlarni aniqlashni ko‘zda tutadi. 

Jamlangan o‘sish firma hozirgi tovarlari va bozorga kerakli 

imkoniyatlardan oxirigacha foydalanmagan hollarda oqlanadi. Ushbu 

o‘sishning imkoniyatlarini aniqlash uchun I.Ansoff firmaning bozordagi 

imkoniyatlarini kengaytirishning uch xil turini ko‘rsatuvchi va unga mos 

keluvchi jamlangan o‘sish strategiyasining uchta turli xilini o‘z ichiga 

oluvchi “tovar va bozorning rivojlanish turi”, deb nomlanuvchi 

metodikadan foydalanishni taklif qilgan. Bu strategiyalarni iqtisodchi 

marketologlar ishchanlik faoliyati matritsasi ko‘rinishida ifodalaydi. 

Birinchi guruh strategiyalarining aniq turlari quyidagilar: 

124 

 

–  bozorning rivojlanish strategiyasi, bunda firma ushbu tovar 

bilan ushbu bozorda eng yaxshi pozitsiyani egallash uchun barcha xatti 

harakatlarni amalgam oshiradi. Strategiyaning bu turi realizatsiya uchun 

marketingning juda katta kuchini talab qiladi. Bunday hollarda ishlab 

chiqarish xarajatlarini va muomala xarajatlarini qisqartirish, bozor 

ulushini ko‘paytirish, reklama kompaniyasini kuchaytirish, narx 

siyosatini o‘zgartirish hamda ishlab chiqariladigan tovardan foydalanish 

sohalarini kengaytirish hisobiga uni amalga oshirish ko‘zda tutiladi; 

–  bozorga yorib kirish strategiyasi, bunda ishlab chiqarib 

bo‘lingan tovarlarga geografik yangi bozorlar qidirib topish ko‘zda 

tutiladi, shuningdek, firma savdosi sezilarli o‘sishini ta’minlovchi 

bozorlarning yangi demografik segmentlarini ham qidirib topish kerak 

bo‘ladi; 

–  tovarni ishlab chiqish strategiyasi, bunda o‘sish masalasini 

firma egallab bo‘lgan bozor uchun innovatsion tovar siyosati hisobiga, 

ya’ni ishlab chiqarilayotgan mahsulotni mukammallashtirish, uning 

iste’mol xossalarini yaxshilash, chiqarilayotgan  mahsulotlarning 

assortimentlari uyg‘unligi, mahsulotlarning yangi modellari va turlarini 

yaratish, qadoqlarini o‘zgartirish, ushbu bozor uchun yangi tovar ishlab 

chiqish va chiqarish yo‘li bilan hal qilish ko‘zda tutiladi. 

Ikkinchi guruhni integratsiyalangan o‘sish strategiyasi shakllan-

tiradi, u yangi strukturalar qo‘shish orqali firmani kengaytirish bilan 

bog‘liq. Firma mulk sotib olish yo‘li bilan ham, ichdan kengayish yo‘li 

bilan ham integratsiyalangan o‘sishni amalga oshirishi mumkin. Bunda 

ikkala holatda ham firmaning holatida tarmoq ichidan o‘zgarish yuz 

beradi. Integratsiyalangan o‘sish strategiyasining uchta turi ajratiladi: 

–  teskari vertikal integratsiya strategiyasi - firmaning mahsulot 

yetkazib beruvchi firmani sotib olishi yoki ularning ustidan nazoratni 

kuchaytirishi hisobiga o‘sishiga yo‘naltirilgan. Bu strategiyani amalga 

oshirish narxlar o‘zgarishining butlovchilar va mahsulot yetkazib 

beruvchilar so‘rovlariga bog‘liqligini kamaytiradi; 

–  oldinga yuruvchi vertikal integratsiya strategiyasi - firmaning 

savdo va tarqatish bilan shug‘ullanuvchi mahsulot yetkazib beruvchi 

firmalarni sotib olishi yoki ular ustidan nazoratni kuchaytirishi bilan 

o‘sishiga yo‘naltirilgan. Integratsiyaning bu turi vositachilik xizmatlari 

o‘ta kengayganda yoki firma ish sifati yuqori bo‘lgan vositachilarni topa 

olmaganda, juda foydali; 

125 

 

–  gorizontal integratsiyalash strategiyasi yoki raqobatchi 

firmani mag‘lub etish yoki qo‘shilish yoxud xorijiy kapital bilan ham-

korlikda tashkilot yaratish yo‘li bilan amalga oshiriladi.