O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

17-BOB. DAVLAT BYUDJETINING IJTIMOIY TA‟MINOT 
XARAJATLARI 
17.1. Ijtimoiy ta‟minot tizimining mohiyati,
vazifalari va ahamiyati 
Ijtimoiy himoya tizimining muhim tarkibiy qismi ijtimoiy 
ta‘minotdir. Kishilik jamiyati ko‗p asrlik kurashlar natijasida 
davlat tomonidan ijtimoiy ta‘minlanish huquqlarini qo‗lga 
kiritgan va tarixiy taraqqiyotning hamda davlatchilik rivojining 
har bir bosqichida ijtimoiy ta‘minotning shakl va usullari 
takomillashib borgan. Ijtimoiy ta‘minot orqali jamiyatda 
yaratilgan ne‘matlarning aholining zaif qatlamlari hisobiga 
qayta taqsimlanishi sodir bo‗ladi. Ijtimoiy ta‘minot orqali 
mehnat qobiliyatini vaqtincha yoki butunlay yo‗qotgan 
fuqarolar zarur mablag‗lar bilan ta‘minlanadi, keksalar, 
jamiyatning ko‗magiga ehtiyojmandlarga ijtimoiy yordam 
beriladi, 
fuqarolarning 
alohida 
guruhlariga 
imtiyozlar, 
kompensatsiyalar taqdim etiladi. Bundan tashqari ijtimoiy 
ta‘minot tizimining markazida pensiya ta‘minoti turadi va u 
fuqarolarni keksayganda, nogironlikda yoki boquvchisini 
yo‗qotganda ijtimoiy qo‗llab-quvvatlashga xizmat qiladi. Bu 
tizimning muvaffaqiyati uning moliyaviy manbalarining 
mustahkamligiga bog‗liq bo‗lib, ularni mustahkamlash, to‗g‗ri 
yo‗naltirish, jamiyat tomonidan yaratilgan ne‘matlarni jamiyat 
a‘zolari o‗rtasida oqilona taqsimlash nisbatlarini ishlab chiqish 
masalalari doimo dolzarbligini yo‗qotmagan. 
―Ijtimoiy ta‘minot‖ tushunchasining mazmuni, uning 
holatini belgilab beruvchi omillar bizning mamlakatimizda 
ijtimoiy ta‘minot tizimining rivojlanishi bilan shakllanib bordi. 
Iqtisodiy 
ta‘limotlar 
va 
fanda 
―ijtimoiy 
ta‘minot‖ 
tushunchasining turlicha talqin etilganligini ko‗rish mumkin. 
Masalan, XX asrning 80-yillarida yaratilgan rus izohli 

---

467 
lug‗atida
217
ijtimoiy ta‘minotga ―jamiyat tomonidan u yoki bu 
shaxsga hayot uchun yetarli bo‗lgan moddiy mablag‗larni 
taqdim etish‖ deb ta‘rif berilgan, ushbu ta‘rifda jamiyat 
a‘zolariga jamiyat tomonidan taqdim etiladigan yordamnnig 
turli shakllari ijtimoiy ta‘minot hisoblanadi, degan fikr ilgari 
surilgan. Lekin bunday yordamning shakllari va turlari turli-
tuman bo‗lishi, turli toifadagi aholi qatlamlarini qamrab olishi, 
turli manbalardan mablag‗ bilan ta‘minlanishi, ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotning har bir bosqichida o‗zgarib turishi 
mumkin. Shundan kelib chiqqan holda fanda ijtimoiy ta‘minot 
tushunchasi mazmunini yoritish bo‗yicha ikkita iqtisodiy va 
huquqiy konsepsiya shakllanganligini ko‗rish mumkin:
Iqtisodiy konsepsiya
tarafdorlari ijtimoiy ta‘minotga 
jamiyat a‘zolari uchun ijtimoiy iste‘mol fondlaridan taqdim 
etiladigan yordamning barcha turlarini (shu jumladan, bepul 
ta‘lim, 
uy-joy 
bilan 
bepul 
ta‘minlash, 
madaniyat 
muassasalarini saqlash, pensiya va nafaqalarning barcha 
turlari, ayrim fuqarolarga ijtimoiy, tibbiy yordam ko‗rsatish va 
turli imtiyozlar berish) kiritadilar. Bu konsepsiyaning asosini 
moddiy va moliyaviy ne‘matlarni ijtimoiy iste‘mol fondlari orqali 
taqsimlash usuli tashkil etgan. 
Huquqiy konsepsiya
vakillari ijtimoiy ta‘minot jamiyatning 
barcha a‘zolariga emas, balki uning faqat alohida qatlamlariga 
– davlat tomonidan muhofaza qilinishi lozim bo‗lgan 
guruhlariga qaratilishi kerakligini e‘tirof etganlar. Aholining 
bunday guruhlariga jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining 
turli bosqichlarida turli toifadagi fuqarolar kiritilgan. Xususan, 
sobiq sovet hukumati davrida ijtimoiy ta‘minot bilan avval 
yollanib ishlovchi ishchi-xizmatchilar, keyinroq kolxoz a‘zolari, 
bolalar, ko‗p bolali oilalar, yolg‗iz onalar qamrab olingan.
Ijtimoiy ta‘minot tushunchasini tatqiq qilgan olimlarning 
izlanishlarini o‗rganish shundan dalolat beradiki, bir guruh 
mutaxassislar ijtimoiy ta‘minot faqat ayrim aholi qatlamlariga 

217
Ожегов С. И. Словарь русского языка. М: Русский язык, 1984. С. 374, 670. 

---

468 
qaratilishi kerak, deb da‘vo qilsalar, boshqalar ijtimoiy ta‘minot 
barcha aholiga qaratilgan bo‗lishi kerak, deb ta‘kidlaydilar va 
bepul ta‘lim hamda bepul tibbiy va davolash xizmatlarini ham 
ijtimoiy ta‘minot tizimiga kiritadilar. Shuningdek, bir qator 
olimlar 
ijtimoiy 
ta‘minot 
faqat 
davlat 
byudjetidan 
moliyalashtirilishi zarurligini ta‘kidlasalar, boshqalari ijtimoiy 
ta‘minotning ko‗pkanalli moliyalash manbalari shakllan-
ganligini va ijtimoiy ta‘minot masalalari bilan shug‗ullanadigan 
bir nechta mahkama, davlat idoralari mavjudligini e‘tirof 
etadilar. 
Bu borada A.Vahobov va T.Malikovlarning ―Moliya‖ nomli 
darsliklarida berilgan ta‘rifga to‗xtaladigan bo‗lsak, ularning 
fikricha, ―iqtisodiy kategoriya sifatida ijtimoiy ta‘minotga 
quyidagicha ta‘rif berish mumkin: ... fuqarolarni moddiy 
ta‘minlash va ularga xizmat ko‗rsatish uchun milliy 
daromadning bir qismi hisobidan pul mablag‗larining ijtimoiy 
fondlarini shakllantiradigan va ulardan foydalanadigan 
taqsimlash munosabatlari tizimiga ijtimoiy ta‘minot deyiladi. 
Mana shunday keng ko‗lamda, ijtimoiy ta‘minot fondlarini 
shakllantirish manbalari va ta‘minotni tashkil etishga bog‗liq 
bo‗lmagan holda jamiyatning barcha a‘zolarini tegishli tarzda 
ta‘minlanishini o‗z ichiga qamrab oladi‖
218
. Albatta, ushbu 
ta‘rifda ijtimoiy ta‘minotning iqtisodiy voqelik sifatidagi 
mazmuni yoritilgan hamda uning moliyaviy asoslariga urg‗u 
berilgan. Mualliflar ijtimoiy ta‘minotning mazmuni borasida 
iqtisodchilar o‗rtasida yagona fikr mavjud emasligini haqli 
ravishda e‘tirof etadilar. 
Boshqa 
manbalarda, 
xususan, 
Internet 
resurs 
manbalaridagi ma‘lumotlarda ―ijtimoiy ta‘minot - keksaygan, 
mehnatga layoqatsiz bo‗lgan va boquvchisini yo‗qotgan 
fuqarolarga moddiy, tibbiy va ijtimoiy yordam ko‗rsatish 
bo‗yicha davlat tomonidan belgilangan ijtimoiy-iqtisodiy 

218
Vahobov A.V., Malikov T.S. Moliya. Darslik. T.: ―NOSHIR‖, 2011. 449-bet 

---

469 
tadbirlar tizimi bo‗lib, ijtimoiy himoyaning muhim tarmog‗i 
hisoblanadi‖
219
, deb ta‘riflangan. 
Ijtimoiy ta‘minot tushunchasining talqiniga bo‗lgan 
qarashlarni inobatga olgan holda uning u yoki bu yordam 
turini ijtimoiy ta‘minotga tegishli ekanligini belgilab beruvchi 
asosiy zamonaviy mezonlarini (belgilarini) aniqlab olish lozim, 
bunday belgilarga quyidagilarni kiritish mumkin: 
1)