O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

Auditni o’tkazish tamoyillari. 
Standartlarga amal qilishdan tashqari, 
auditorlik faoliyati quyidagi asosiy tamoyillarga bo’ysunadi.
1. Xatti-harakat etikasi. Insoniy etika talablari bilan bir qatorda auditorlar 
professional etika talablariga ham amal qilishlari lozim, unga quyidagi qoidalar misol 
bo’ladi:

majburiyatlar (o’z majburiyatlarini bajarishda yuksak professional va ahloq 
tamoyillarini namoyon etish darkor);

jamiyatning manfaatlari (jamiyatning ishonchini oqlagan holda uning 
manfaatlari yo’lida harakat qilish majburiyatini o’z zimmasiga olish va yuksak 
professionalizmni namoyish etish lozim);

halollik (o’zining professional majburiyatlarini halol bajarish);

holislik va mustaqillik (professional majburiyatlarni bajarishda holislikni 
saqlab qolish va manfaatlar to’qnashuvidan holi bo’lish, ham rasmiy jihatdan, ham 
amalda mustaqil bo’lish zarur);

kerakli e’tibor (professional majburiyatlarni bajarishda texnik va etik 
(odob-ahloq) professional standartlarga amal qilish, xizmatlar sifatini doimiy 
ravishda yaxshilashga intilish, o’zining barcha professional qobiliyatlaridan 
foydalanish darkor);

xizmatlar hajmi va turlari (ularni belgilashda standartlar talablariga amal 
qilish lozim).
2. Mustaqillik. Audit nazariyasi va amaliyotida mustaqillik – bu fikr-
mulohazalarning obyektivligi va insofliligi. Auditorlar professional maqomining 
jamiyat tomonidan tan olinishi ularning mustaqilligiga asoslangan. Mustaqillik 
auditning samaradorligini ta’minlash uchun zarur. Auditor har qanday vaziyatni 
baholash imkoniyatiga ega bo’lishi, haqiqatni aytishi, mijozining manfaatlariga 

---

21 
qanday ta’sir etishi mumkinligi to’g’risida o’ylab o’tirmagan holda u nima qilishi 
kerakligi borasida halol va obyektiv tavsiyalarni taklif qilishi shart.
Auditning mustaqilligi quyidagilar orqali ta’minlanadi:

moliyaviy mustaqillik – auditor o’z ishini oldindan kelishilgan munosib 
haq evaziga professional tarzda bajaradi. Samarali auditorlik faoliyatining tajribasi 
shuni ko’rsatmoqdaki: mijozdan moliyaviy qaramlikka tushib qolmaslik kerak, 
chunki bu ko’rsatiladigan xizmatlarning sifatini, ularning obyektivligini va 
professionalizmni pasaytiradi hamda auditorning bozor pozistiyalariga salbiy ta’sir 
ko’rsatadi;

ma’muriy mustaqillik – auditorning mijozning ma’muriy qarorlaridan 
mustaqilligi va unga bo’ysunmasligi;

siyosiy mustaqillik – siyosiy hokimiyat, aloqalar va ta’sir etishning shunga 
o’xshash usullaridan foydalangan holda auditorning qarorlariga ta’sir etib bo’lmaslik;

emostional mustaqillik – auditorning tashkilot vakillariga – mijozga 
bo’lgan hissiyotidan qat’i nazar uning uzoqlikni saqlab qolish.
3. Professionalizm – bu auditorga professional xizmatlarni malakali tarzda va 
sifatli ko’rsatish imkonini beruvchi bilimlar va ko’nikmalarning zarur hajmiga ega 
bo’lishning majburiyligi.
Auditor insonlar bilan muloqotda bo’lish va tajriba almashish, baholanayotgan 
faoliyat bilan bog’liq muammolarni aniqlash va hal etish, zarur axborotni topish,
tahlil va sintezni amalga oshirish, o’zgarishlarni rejalashtirish, ishni takomillashtirish 
yuzasidan takliflar ishlab chiqish, o’zgarishlarga ko’rsatiladigan qarshilikni engish, 
yanada takomillashgan usullarni yoyishda yordam berish kabi ishlar uchun 
ko’nikmalarga ega bo’lishi lozim. Auditorlik tashkiloti tayyorlangan, professional 
bilimlarni egallagan mutaxassislarni jalb etishi va auditning malakali o’tkazilishini 
ta’minlash uchun ular ishining sifatini nazorat qilishi zarur. Auditorlik tashkiloti 
o’zining professional vakolatlari doirasidan va auditorlik faoliyatini amalga oshirish 
uchun berilgan listenziyalarga muvofiq vakolatlari doirasidan tashqariga chiqadigan 
xizmatlarni ko’rsatmasligi darkor.

---

22 
Tekshirish rejasini tuzish chog’ida auditor vazifalarning muayyan guruhlarini 
hal etishni nazarda tutgan holda huquqiy hujjatlarga amal qilishi lozim. 
1. Auditor boshdanoq auditning ijobiy natijasini nazarda tutishi kerak. Har safar 
ishga kirishayotganda auditor tekshirish obyekti unga nisbatan qo’yiladigan talablarga 
muvofiq tashkil etilgan va ishlab turibdi degan taxmindan kelib chiqishi kerak.
2. Auditor o’zining butun xatti-harakati bilan audit qilinayotgan bo’linma 
xodimlariga u o’zining asosiy vazifasini nomuvofiqliklarni aniqlashda emas, balki 
ishonchli dalillarni to’plab, audit qilinayotgan obyektning holati haqida obyektiv 
xulosa berishda ko’rishini namoyon etishi darkor. Bunday yondashuv auditorning 
ishiga audit qilinayotgan bo’linma xodimlari tomonidan bildiriladigan ishonchning 
ortishiga xizmat qiladi va unga audit qilinayotgan obyektning holati haqidagi 
axborotning taqdim etilishidagi katta ochiqlikni ta’minlaydi.
3. Auditor audit qilinayotgan bo’linmaning xodimlarini auditni o’tkazish 
bo’linma uchun foydali ekanligiga ishontira olishi lozim.
Shundan kelib chiqqan holda, auditor shuni isbotlab berishi kerakki, audit 
jarayonida aniqlangan har bir nomuvofiqlik sabablarining bartaraf etilishi audit 
qilinayotgan bo’linmaning faoliyati yaxshilanishiga xizmat qiladi. Auditorning ushbu 
vazifasi qanchalik muvaffaqiyatli hal etilsa, uning audit qilinayotgan bo’linma 
xodimlari bilan o’zaro hamkorligi shunchalik samarali bo’ladi.
4. Audit predmeti – uni amalga oshiruvchi xodimlar emas, balki faoliyatning 
o’zi. Auditor nomuvofiqlik va ularning aybdorlarini emas, balki faktlarni qidiradi. U 
xodimlarning shaxsiy fazilatlari va kamchiliklarini emas, balki o’sha faktlarni tahlil 
qiladi va baholaydi. Shunga ko’ra auditor u yoki bu shaxslarning xatti-harakatini 
muhokama qilishga va aniqlangan nomuvofiqliklarda ularning aybdorligi darajasini 
aniqlashga kirishmasligi kerak.
5. Auditor tinglay olishi kerak. Aslida, bu uning eng muhim qobiliyatlaridan 
biri. Sharqning donishmandligi shunday deydi: «Haqiqat so’zlovchining og’zida 
emas, balki tinglovchining qulohida». Hamsuhbatni diqqat bilan tinglagan holda, 
auditor nafaqat undan o’ziga zarur ma’lumotni oladi, balki suhbatdoshni o’ziga moyil 
qilgan holda unda ishonch hissini uyg’otadi. Mazkur holatda auditor suhbatdoshni 

---

23 
guyoki «ochadi» va undan eng muhim ma’lumotlarni oladi. Tinglay olish olingan 
ma’lumotni tahlil qilish, o’z miyasini ortiqcha ma’lumotlar bilan yuklanishdan saqlash 
qobiliyatini ham o’z ichiga oladi. Shu bilan birga, audit qilinayotgan xodimlarga 
ma’lumot berishda auditor ular ichida tinglay olmaydigan insonlar ham bo’lishi 
mumkinligini nazarda tutishi lozim.
6. Muloqot chog’ida auditor e’tiborini suhbatdoshining so’zlariga to’liq 
qaratishi kerak. Suhbatdoshning uzoq cho’ziladigan yoki o’ta muhim ma’lumotlarini 
to’g’ri tushunayotganligiga ishonch hosil qilish uchun oxirigacha tinglash va xulosa 
yasash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu suhbatdoshni noto’g’ri tushunish bilan 
bog’liq anglashilmovchiliklarning oldini olish va unga u so’zlayotgan narsalar 
auditorda qiziqish uyg’otayotganligini ko’rsatish imkonini beradi. Auditor 
suhbatdoshni so’zlar bilan ham, imo-ishoralar bilan ham qo’llab-quvvatlab turishi 
kerak. Auditor suhbatdoshining sukut saqlashidan qo’rqmasligi kerak. Suhbatdoshga 
o’ylab olishga vaqt berish va yuzaga kelgan pauzadan suhbatdoshga uning 
ma’lumotlari qiziqish uyg’otayotganligini va ko’proq narsa bilish ehtiyoji mavjudligini 
bildirish uchun foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
7. Auditor suhbatni (so’rovni) oldindan o’ylab qo’yilgan reja asosida kerakli 
izga yo’naltirishi lozim. U suhbatdoshning fikrlarini chalg’itadigan vaziyatga yuzaga 
kelishiga yo’l qo’ymasligi kerak. Buning uchun suhbatni boshqa mavzularga 
chalg’imagan holda aniq yuritish, umumiy iboralarga yo’l qo’ymaslik darkor. Vaqti 
vaqti bilan qisqacha tanaffuslar qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi, bunda 
bo’shishib olish, ishga taalluqli bo’lmagan narsalar haqida so’zlashish mumkin.
8. Audit qilinayotgan bo’linmaning xodimlari bilan muloqot qilish chog’ida
auditor hech qanday emotsional “to’lg’onishlarga” yo’l qo’ymasligi lozim. Har 
qanday vaziyatlarda hissiyotlarga berilmagan holda xotirjamlikni va ishga taalluqli 
suhbat yo’sinini saqlash zarur. Suhbatdoshning bahonalari yoki tajangligiga chidash 
kerak, hamda o’zi tomonidan tajavuzkorlikning ham oldini olish lozim.
Hatto o’ta g’azablanish onlarida ham o’zi tomonidan iltifotsiz imo-ishoralar 
qilinishiga yo’l qo’ymaslik zarur. Hatto suhbatdosh yaqqol nohaq bo’lib, o’z nuqtai 
nazarida qat’iy turishda davom etgan taqdirda ham u bilan ochiqcha va qupol

---

24 
bahslashishga kirishish mumkin emas: psihologlarning ta’kidlashlaricha, emotsional 
tortishuv hech kimni ishontirmaydi, balki faqatgina bahslashuvchilarning 
g’azablanishiga olib keladi va muloqotni boshi berk ko’chaga yo’naltiradi.
9. Auditor audit qilinayotgan bo’linma xodimlarining e’tiborini faqat audit 
jarayonida aniqlangan salbiy holatlarga qaratmasligi darkor. Tekshirilayotganlarni 
ishlarni yaxshilashga undovchi motivlardan bebahra qoldirmaslik uchun ijobiy 
jihatlarni ham ta’kidlash maqsadga muvofiq hisoblanadi.
10. 
Aniqlangan 
nomuvofiqliklarning 
ahamiyatini 
baholashda 
auditor 
professionallar fikriga quloq tutishi lozim. Eng asosiysi – nomuvofiqlikning 
ahamiyatini baholash emas, balki uning o’zini aniqlashdir. Shubhali holatlarda esa 
aniqlangan nomuvofiqlikni uning ahamiyatini baholamagan holda qayd etish lozim.
11. Audit qilinayotgan xodimlar bilan muloqot qilayotganda auditor 
xayrixohlik va hamkorlik muhitini yaratishi zarur. Hech qachon xodimlarga nisbatan 
o’zining mustaqilligini namoyon etmaslik darkor, bu uzoqlashish va beparvolik 
sababi bo’lishi mumkin. Aksincha, o’zi bilan xodimlar o’rtasidagi umumiy kasbiy 
manfaatlarning paydo bo’lishiga va chuqurlashuviga har tomonlama ko’maklashish 
lozim. Fikran o’zini audit qilinayotgan shaxsning o’rniga qo’yish va hamisha hech 
kim bu rolda bo’lishni istamasligini yodda tutish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
12. Auditor o’zining bilimdonligini atayin namoyon etmasligi yoki 
suhbatdoshni imtihondan o’tkazmasligi kerak.
13. Auditor o’z suhbatdoshlarini to’g’ri yechimlarni topishga undashi lozim. 
Bunga yo’l qo’yilgan hatolarni tushuntirish orqali erishiladi. Suhbatdoshlarni to’g’ri 
yechimlarni topishga undagan holda auditor nafaqat ularning ko’zi o’ngida o’z 
obro’sini oshiradi, balki audit audit qilinayotgan bo’linma uchun foydali degan 
g’oyani tasdiqlaydi. Agar auditor tortishuvning oldini ololmasa, u vazminlikni saqlab 
qolishi, kasbiy bilimlar va qat’iy ishonchni namoyon etishi darkor.
14. Auditor barcha ishonarli narsalarni tan olishi va ma’qullashi lozim. 
Gumondorlik, shubhalar auditor baholarining obyektivligidan ustun turmasligi kerak. 
Auditor tomonidan norasmiy tartib-taomillarning samaradorligi aniqlangan barcha 

---

25 
holatlarda ushbu taomillar ma’qullanishi va kerakli tarzda hujjatlartirish uchun 
tavsiya qilinishi lozim.