O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent to’qimachilik va yengil sanoat istituti huzuridagi bog’ot yengil sanoat texnikumi

Mavzu № 7: Elektr energiyani ishlab chiqarish va taqsimlash


Reja:

1. 
   Elektr energiya hxosil kilish va uni tarqatish.
   
2. 
   Iste’molchilarining elektr ta’minoti tizimi, nimstansiya (podstansiya) lar.
   
3. 
   Yuqori va past kuchlanishli elektr tarmoqlari.
   

1.Elektr energiya xosil kilish va uni tarkatish.
Elektr energiya elektrostansiyalarda ishlab chikariladi. Ularda turli ener- giyalar elektr energiyaga aylantiriladi. Ishlatilayotgan birlamchi energiya turiga karab elektrostansiyalar kuyidagi turlarga bulinadi: gidravlik (GES), issiklik (IES), atom (AES). Xozirgi kunda issiklik elektrostansiyalari kup tarmokli bulib ularni ulushiga barcha ishlab chikarilayotgan elektr energiyasining 80-85 % mikdori tugri keladi.
Gidravlik elektrostansiya (GES) larda suv okimi energiyasi birlamchi energiya xisoblanib gidrogeneratorlar yordamida elektr energiyasiga aylantiriladi.
Issiklik elektrostansiya (IES) larida kattik, suyuk, gaz kurinishidagi yokil- gilarni kimyoviy energiyasi elektr energiyaga aylantiriladi. IES lari bug turbina li, gaz turbinali va ichki yonuv dvigatelli bulishi mumkin. Ammo bug turbinali elektrostansiyalar kup tarkalgan. Ba’zi issiklik elektrostansiyalari iste’mol chilarni elektr energiyasi bilan ta’minlash bilan bar katorda bug va issik suv bilan xam ta’minlaydilar (TES).
Atom elektrostansiya (AES) larida energiya manbaasi sifatida yadro yokdlgi- si ishlatiladi. Zanjirli reaksiya tufayli parchalanish natijasida yadro yokilgisi issiklik ajratib chikaradi va u suvni bugga aylantiradi. Xosil bulgan bug turbi- naga yuboriladi. Bug xosil bulish jarayoni turli sxema va sikllar buyicha amalga oshiriladi. Boshka jixatlari tomonidan AES lar IES lardan fark kilmaydi.
Xozirgi kunda kuyosh energiyasidan, er osti suvlarining issikligidan, shamol energiyasidan, dengiz okimlarining kalkishidan foydalanish xamda atom va issik- lik energiyasidan tugridan-tugri elektr energiyasi xosil kilish buyicha tadkikot- lar olib borilmokda.
Ta’kidlab utish joizki, jixozlar xamda energetik resurslarlan okilona foydalanish maksadida turli elektrostansiyalar energotizimlarga, ayrim energotizimlar esa birlashgan energetika tizimlari (BET)ga birlashadilar. Tulakonlilik bilan aytish mumkinki, xozirgi kunda Uzbekiston Respublikasida yagona birlashgan energetika tizimi mavjud.
Iste’molchilarini elektr ta’minoti va nimstansiya (podstansiya) lar.
Xozirgi kunda mamlakatimizda sanoat korxonalari va kishlok xujalik iste’molchilarini elektr ta’minoti markazlashtirilgan davlat energetika tizimidan amalga oshiriladi. Elektr ta’minoti sxemasi bilan tanishib chikamiz:

energotizimni 500 kV li, 380 kV li, 220 kV li, 110 kV li yukori kuchlanishli tarmogidan 35 kV li nimstansiya orkali 35 kV li ta’minlash liniyasi ketadi. Ularga 35/6.10 kV li rayon nimstansiyalari ulanadi, ulardan esa 6.10 kV li taksimlovchi liniyalar ketadi. Bu liniyalarga 6.10/0,4 kV li pasaytiruvchi nimstansiyalar ulanadi. Koida buyicha bunday nimstansiyalar iste’molchilarga yakin joylarga urnatiladi. Ulardan esa 380/220 V li past kuchlanishli tarmok orkali tarkatiladi. Iste’molchilarni elektr energiyasi bilan ta’minlash sxemasi kuyidagi rasmda keltirilgan (82-rasm).