O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent to’qimachilik va yengil sanoat istituti huzuridagi bog’ot yengil sanoat texnikumi

Barcha barcha elektr energiyasi iste’molchilari 3 toifaga bulinadilar.
Birinchi toifa iste’molchilarini elektr ta’minotida uzilishlarga yul kuy- ilmaydi. SHuning uchun ular ikki mustakil yukori kuchlanishli tarmogiga ulangan ikkita transformatorlar nimstansiyalaridan ta’minlanadilar. Bu toifaga kiruv- chi iste’molchilariga kuyidagilar kiradi: avtomobil zavodlari, chorvachilik komplekslari, parranda fabrikalari, issikxonalar, don kuritish komplekslari.

Axoli Teplitsa Ustaxona Zavod
82-rasm. Iste’molchilarni energotizimdan ta’minlanish sxemasi.
Ikkinchi toifa iste’molchilariga elektr ta’minotida uzilishlar 3,5 soatdan oshmasligi kerak, aks xolda texnologik jarayon buzilishi mumkin va bu xolat maxsulotlarni buzilishiga olib keladi. Bu toifaga kiruvchi iste’molchilarga elektrlashtirilgan sut sogish kurilmalari, uncha katta bulmagan parnik xujaliklari, konserva zavodlari mavjud bulgan fermer xujaliklari va sh.u. kiradi.
Uchinchi toifaga iste’molchilarining 1 va 2 toifaga mansub bulmagan iste’molchilari kiradi. Ammo iste’molchilarda elektr ta’minotidagi uzilishlar bir sutkadan ortmasligi kerak.
Transformatorlar nimstansiyalari kuchaytiruvchi va pasaytiruvchi buladi.
Kuchaytiruvchi nimstansiyalar elektr energiyasini yukori kuchlanishlarda uzatish maksadida elektr stansiyalar yoniga kuriladi.
Pasaytiruvchi nimstansiyalar esa iste’molchiga yakin joyda kuriladi. Ta’minlovchi yukori kuchlanishli liniya kuchlanishini iste’molchilar kuchlanishi (0,4/0,23 kV)gacha pasaytirib beradigan nimstansiya iste’molchi nimstansiya deb ataladi. Kishlok xujaligi xududlarida ochik (minorali, yigma) va yopik uch fazali va bir fazali transformatorli nimstansiyalar kullaniladi (83-rasm).
Transformator nimstansiyalarida kullaniladigan uch fazali kuch tranformator- lari pulat listlardan yigilgan uzakdan xamda birlamchi va ikkilamchi chulgamlar- dan iborat buladi. Uzak xamda chulgamlar moy tulgazilgan metall bakka joylashti- riladi. Moy transformator izolyasiyasini elektr mustaxkamligini oshiradi va

chulgamlarni sovutishni yaxshilaydi. Elektrotexnika sanoati kuyidagicha rusumli transformatorlarni ishlab chikaradi: 25; 40; 63; 100; 160; 250; 400; 630; 1000; 2500; 4000; 6300; kV A va boshka.
3 Yuqori va past kuchlanishli elektr tarmoklari.
Elektr energiyasi elektrostansiyalardan iste’molchilarga yukori kuchlanishli (1000 V dan yukori) va past kuchlanishli (1000 V gacha) liniyalar orkali uzatiladi. Eelktr ta’minoti tizimida 6, 10, 20 va 35 kV li yukori kuchlanishli uch simli xavo tarmoklari xamda 380/220 V kuchlanishli erga ulangan nul simli past kuchlanishli (xavo va kabel) tarmoklari kuriladi.
Xavo liniyalarini asosiy elementlariga tayanchlar, simlar, izolyatorlar va armatura kiradi. YOgochli yoki temir beton tayanchlarga simlar osiladi. Xavo tarmoklari uchun kuyidagi simlar ishlatiladi; ochik alyuminiyli (A), pulat - alyuminiyli (AS), pulat kupsimli (PS, PSM) va bir simli (PSO). Xavo liniya (tarmok)larini kesim yuzalari kizishni ruxsat etilgan kiymati, kuchlanishni yukolishi va mexanik bikrligining xisobi buyicha topiladi. Masalan, kuchlanish yukolishini ruxsat etilgan mikdori (2.3 %)ni belgilab uch fazali tarmok faza simi kesim yuzasini kuyidagi formuladan topish mumkin.
bunda r-simni solishtirma karshiligi, Om, R-yuklama kuvvati Vt, I -liniya uzunli gi m, U-tarmok nominal kuchlanishi V, LU-kuchlanish yukolishini ruxsat etilgan kiymati V.
Bir fazali tarmok simini kesim yuzasi kuyidagicha topiladi.
Simlarni kizishi buyicha kesim yuzasini topishda avvalo yuklama toki topiladi, sungra ushbu tok buyicha ma’lumotnomadan makbul standart kesim yuzasi aniklanadi. Bunda kuyidagi shart bajarilishi kerak: simni standart kesim yuzasi toki I_n yuklamani xisoblangan toki I_yu dan katta bulishi shart I_n> I_yu.
Ma’lumki, elektr kurilmalarini ishlatish jarayonida kuvvat koeffitsenti Sosf yuklamani mikdoriga va xarakteriga karab uzgaradi. Kuvvat koeffitsentini oz mikdorlarida simlardagi isroflar kupayadi, ammo isroflarni uzgartirmasdan
ushlab turish uchun esa sim kesim yuzasini oshirish kerak buladi. Demak, kuvvat koeffitsenti Sosf - elektr energiyasidan okilona foydalanish kursatkichi xisoblanadi. YAna Sosf ni past bulishi iste’molchi tokini ortishiga olib keladi, bu uz xolatida yuklama tokini oshishiga, isroflarni kupayishiga, sim kesim yuzasini katta bulishiga olib keladi. Sosf ni oshirish usullari kuyidagilar:
elektrodvigatel kuvvati ishchi mashina kuvvatiga tugri kelishi kerak;
ishchi mashinalarga aylanish chastotasi yukori bulgan dvigatel tanlash kerak;
elektrodvigatellarni nominal yuklamada ishlashini ta’minlash kerak;
elektrodvigatellarni yuklamasiz ishlashini cheklash lozim;
kuvvat koeffitsentini oshirish uchun kondensatorlardan foydalanish kerak.