O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent to’qimachilik va yengil sanoat istituti huzuridagi bog’ot yengil sanoat texnikumi

Mavzu №3: Bir fazali va uch fazali tok zanjirlari
Reja:

1. 
   O’zgaruvchan tok zanjirida aktiv va induktiv qarshilik.
   
2. 
   O’zgaruvchan tok zanjirida aktiv va sigim qarshilik.
   
3. 
   O’zgaruvchan tok zanjiriga parallel ulangan qarshiliklar.
   
4. 
   Uch fazali toklar sistemasi.
   
5. 
   Generator chulgamlarini yulduz usulida ulash.
   
6. 
   Yuklanmalarni yulduz usulida ulash.
   

Tayanch so’z va iboralar

Galtak, induktiv qarshilik, kuchlanishlar uchburchagi, siljish burchagi, sigim qarshilik, tula qarshilik, aktiv tok, reaktiv tok, tula tok. O’tkazgich, erkin elektron, elektronning ilgarilama va tebranma xarakati, o’zgaruchan tok, elektromagnit induksiya, magnit maydoni, berk kontur, sinusiy tok, effektiv va urtacha qiymat, chastota, davr.

Bizga malumki,uzgarmas tok metallarda erkin elektronlarning barkaror ilgarilanma xarakatidan iboratdir. Ana shu elektronlar ilgarilanma xarakat urniga tebranma xarakatda bulsa, unda tok vakt birligi ichida xam qiymati, xam yunalishi jixatidan davriy uzgarib turadi. Bunday tok o’zgaruvchan tok deb yuritiladi.

O’zgaruvchan tok elektrotexnikaning turli soxalarida keng qo’llaniladi. Chunki transpormator yerdamida uning kuchlanishini uzgartirishi (transpormasiyalash) mumkin. Ana shu xususiyati tufayli elektr energiyasini uzok masofalarga tejamli uzatish imkonini beradi.
O’zgaruvchan tokni generatorlar xosil kilib beradi. O’zgaruvchan tok generatorining ishi elektromagnit induksiya xodisasiga asoslangan. Oddiy tok generatorining ishlash prinsipini va elektr zanjirda o’zgaruvchan tok vujudga keliradigan o’zgaruvchan EYuK ning kanday kilib xosil bulishini kurib chikamiz.
Bir jinsli magnit maydonida berk utkazgichni aylantirish bilan EYuK induksiyalanishini kuraylik.

Rasm-1

Malumki, magnit okimini kesib utayetganda utkazgichda xosil buladigan induksion EYuK ning miqdori magnit induksiyasi V, utkazgichning ish uzunligi , magnit maydondagi xarakat tezligi xamda utkazgichning xarakat yunalishi bilan magnit okimining yunalishi orasidagi burchakning sinusiga boglikdir (1-rasm):

Agar aktiv qarshiliklar uzaro ketma ket ulangan bulsa, uramdagi umumiy EYuK

buladi.
Agar bulsa, uramdagi EYuK maksimal qiymatga erishadi.

bundan


bulgani uchun

bu yerda e-EYuK ning oniy qiymati; E_m-EYuK ning amplituda qiymati.
O’ramda xosil buladigan EYuK uramning magnit maydonda burilish burchagiga boglik ravishda uzgarishi 1-rasm, b da tasvirlangan.
Sinusoidal konun bilan uzgaradigan EYuK sinusoidal EYuK deb yuritiladi. Elektr zanjirlarida bunday EYuK tasirida xosil bulgan tok sinusoidal tok deb ataladi.
O’zgaruvchan EYuK o’zgaruvchan kuchlanish, o’zgaruvchan tok, tokning davri, chastotasi, maksimal tasir etuvchi qiymatlari bilan arakterlanadi.
O’zgaruvchan EYuK uzgarishlarining tula siklini amalga oshirish uchun zarur bulgan vakt oraligi tebranishlar davri yoki kiskacha davr deyiladi. Davr T xarfi bilan belgilanadi va sekund xisobida ulchanadi.
Bir sekunddagi davrlar soni tebranishlar chastotasi yoki kiskacha chastota deyiladi. Chastota xarfi bilan belgilanib, Gersda (Gs) ulchanadi.
O’zbekiston va Yevropa mamlakatlarida 50 Gs li, AKSh da 60 Gsli o’zgaruvchan tok ishlatiladi.
Radius-vektor deb ataluvchi Oa radius bir T davr ichida burchakka buriladi, nisbat esa bir sekunda shu radius-vektor burilgan burchak buladi. nisbat radius-vektorning burchak tezligini ifodalaydi va elektrotexnikada burchak chastotasi deyiladi.
Faza deb ataluvchi vakt ichida radius-vektor burilgan burchak quyidagi ga teng buladi.

Chastota bilan davr orasida quyidagi munosabat mavjud:

O’zgaruvchan tok davri kancha katta bulsa, uning chastotasi shuncha kichik bu ladi.
O’zgaruvchan tok davri T bilan burchak chastota orasidagi munosabatni quyidagicha yezish mumkin:
yoki
Bu ifodani orqali bunday yeza olamiz:
rad/c
O’zgaruvchan tokning effektiv va urtacha qiymatlari.
Bizga maxlumki u=U sinwt va i=I sinwt kuchlanish va tokning ayrim paytlarga mos oniy qiymatlarini uzida aks ettiradi. Shuning uchun o’zgaruvchan tok qiymatlari xakida fikr yuritilganda, uni shunday ekvivalent o’zgarmas tok qiymatiga tenglashtiriladiki, bunday tok usha o’zgaruvchan tok utayetgan qarshilikdan utib, bir xildagi issiqlik taxsiri xosil kiladi, yaxni bir xil vakt oraligida (bir yoki bir kancha T davrlarda) bir xil mikdordagi issiqlik ajiratadi. O’zgaruvchan tokning bunday qiymati uning taxsir etuvchi yoki effektiv qiymati deb ataladi.
Tokning effektiv qiymati o’zgaruvchan tokning sinusoidal o’zgarish prosessida uning oniy qiymati erishadigan maksimal qiymatidan kichik buladi. O’zgaruvchan tok maxlum bir qarshilikli o’tkazgichdan utib , unda xar sekundda maxlum mikdorda issiqlik chikaradi, deylik. Shu utkazgichning o’zidan, undan utganda maxlum mikdorda issiqlik chikaradigan, o’zgarmas tok utkazish xam mumkinligi uz-o’zidan ravshan.