O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent to’qimachilik va yengil sanoat istituti huzuridagi bog’ot yengil sanoat texnikumi

Nazariy o’quv mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi.


Mavzu №10: Elektron kuchaytirgichlar
O’quv mashgulotining o’qitish texnologiyasi modeli

Vaqt:2soat	Ta’lim oluvchilar soni:30 nafar
O’quv mashgulotining shakli va turi	Nazariy
O’quv mashguloti rejasi, / tuzilishi	Kuchaytirgichlar O’zgarmas tok kuchaytirgachlari Pasg chastotali kuchaytirshchlar Chastota orqali keng kuchaytirshchlar
O’quv mashguloti maqsadi: Elektron kuchaytirgichlar to’grisidagi bilim (ko’nikma)larni shakllantirish (mustaxkamlash)
O’qitish natijasi	Elektron kuchaytirgichlar mavzuni o’zlashtirish natijasida o’quvchida shakllanadigan bilim, ko’nikma yoki kompetensiya
Pedagogik vazifalar: Kuchaytirgichlar bilan tanishtirish. O’zgarmas tok kuchaytirgachlari tasnifini berish; Pasg chastotali kuchaytirshchlarni tushuntirish	O’quv faoliyat natijalari: Kuchaytirgichlar turlarini o’rsatadilar. O’zgarmas tok kuchaytirgachlari ni tasniflaydilar, Pasg chastotali kuchaytirshchlarni tartibli ravishda izoxdab beradilar.
O’qitish metodlari.	Kichik axborotli/ ma’ruza/ xikoya/ tushuntirish/ ko’rsatmaberish/ namoyish. Kursatish/ video usul/ kitob bilan ishlash/ insert/ mashk;/ suxbat/ baxs/ akliy xujum ta’limiy uyin/ pinbord va boshkalar
O’qitish vositalari.	Matnlar, yozuv taxtasi, slaydlar, proektor, kompyuter, diaproektor, flipchart, videofilm grafikli organizatorlar, model, mulyajlar, chizma, grafiklar, diagrammalar, namunalar, ekspert varagi, yuriknoma, elektron yuriknoma.
O’quv faoliyatini tashkil etish shakli.	Ommaviy, jamoaviy, guruhli, juftlikda, yakka tartibda.
O’qitish sharoiti.	Maxsus texnik vositalar bilan jixozlangan guruhlarda ishlashga mo’ljallangan xona
Qayta aloqaning usul va vositalari.	Tezkor-surov, savol-javob, test, misol va mashklar, bajarilgan ukuv topshiriklarni baxolash

O’quv mashg’ulotining texnologik xaritasi №10

Ish bosqichlari va vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Ta’lim oluvchi
1-bosqich. O’quv mashgulotga kirish (5 aq)	Tashkiliy qism: O’quvchilarni mashgulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi	Mashgulotga tayyorlanadilar
2-bosqich. Asosiy (65 daq)	Tayanch bilimlarni faollashtirish: Maksad va vazifani belgilanishi: 1 Mashgulotning nomi, rejasi, maqsad va o’qitish natijalar bilan tanishtiradi. 2 Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiradi; 3 O’quv mashgulotida o’quv ishlarni baxolash mezoni va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi Ta’lim oluvchilar bilimini faollashtirish: Tezkor – so’rov, savol - javob, aqliy hujum, pinbord, “o’ylang va juftlikda fikr almashing”, va boshka texnikalar orqali bilimlarni faollashtiradi. Yangi o’quv material bayoni: 1. Elektron kuchaytirgichlar xaqida yozdiradi; Yangio’quv materialini mustahkamlash: 1.Mustahkamlash uchun savollar beradi. Jarayon kichik guruhlarda davom etishini ma’lum qiladi; 2.Kichik guruxlarga bo’ladi, kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi xar bir guruhga topshiriq beradi va baholash mezoni bilan tanishtiradi. Ishni bajarish yo’riqnomasini beradi 3.Guruhlarda ishlarni boshlashga ruxsat beradi. Har bir kichik guruh ishtirokchisi vazifani bajarish tartibini tushunganligini aniqlash maqsadida qayta aloqa o’tkazadi. Bajarish jarayonini kuzatadi, maslaxatlar beradi. 4.Ishga ajratilgan vaqt tugaganini ma’lum qiladi, guruhlar tavdimotini tashkil etadi. 5.Guruh a’zolariga diqqat bilan eshitishlarini va savollar berishlarini, shu bilan birga uzaro bir-birlarini baholashlarini eslatadi. Javoblarni to’ldiradi va qisqacha xulosalar qiladi; 6. Guruhlar ishini o’zaro baholashni o’tkazadi, mavzuning xar bir kismi buyicha xulosalar kiladi, eng asosiylariga e’tibor qaratadi, berilayotgan ma’lumotlarni daftarga qayd etishlarini eslatadi. Mavzuning kasbiy faoliyatlaridagi ahamiyati bilan boglab mavzuni yakunlaydi	Mavzu nomi va rejasini yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Topshiriqni bajaradilar. Kichik guruhlarga bo’linadilar. Kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishadilar. Xar bir gurux o’z topshirik varaqlari buyicha faoliyatini boshlaydi. Har bir guruh sardorlari chiqib o’z ishlarini taqdim qilishlarini aytadi. Berilgan qo’shimcha savollarga javob beradilar. Guruh ish natijalarini o’zaro baxolaydilar. Ma’lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
3-bosqich. Yakuniy (10 daq)	Mashgulot yakuni: 1.Faol ishtirok etgan O’quvchilarni javoblarini izoxlab baxolaydi va ragbatlantiradi. Uyga vazifani berilishi: 2.Kelgusi mashgulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo’riqnoma beradi .	Baholari bilan tanishadilar. Topshiriqni yozib oladilar.

MA’RUZALAR MATNI


Mavzu №1: Elektr maydoni. Elektromagnitizm
Reja:

1. 
   Elektr maydoni va uning xususiyatlari
   
2. 
   Elektr sig'imi
   
3. 
   Kondensatorlar
   
4. 
   Kondensatorlarni ketma-ket va parallel ulash
   

Tayanch so’z va iboralar:
Elektr sig’imi, elektr maydon, kondensator, Kulon qonuni, zaryad, nuqtaviy zaryad, dielektrik singdiruvchanlik, ketma-ket ulash,parallel ulash.
Elektr maydoni va uning xususiyatlari
Agarda qandaydir fazoda elektr zaryadlari bo'lsa, bu holda zaryadlar o'zaro bir-biriga ta'sir etadi.
Bizga ma'lumki, har xil qutbli zaryadlar bir-biriga tortiladi va bir xil qutbli zaryadlar esa bir-biridan qochadi. Fazoda elektr zaryadiga ega bo'lgan jism o'zining elektr kuchlarini bildirsa, bunday fazo elektr maydoni deyiladi.
Agarda ikki zaryad bir-biriga tortilsa yoki blr-birdan qochsa|, demak, ular orasida elektr kuchlar ta'sir etayotgan bo'ladi
Kulon qonuniga asosan elektrlangan jismlar orasidagi o’zaro ta'sir etuvchi kuch quyidagi formula bilan ifodalanadi:

bu yerda: q_x va q₂ —ikki jismda to'plangan elektr zaryadlari; L— elektrlangan jismlar orasidagi masofa; K — o'zaro bog'langan elektr zaryadlarning joylashgan muhitini ifodalovchi koeffitsiyent.Elektr maydonini ko'p kuch chiziqlari bilan ko'rsatish hamda uning yo'nalishini fazoning har bir nuqtalarida bilish mumkin. Agarda jismlardan biri musbat zaryadga, boshqasi esa manfiy zaryadga ega bo'lsa, u holda zaryadlarning o'zaro ta'sir yo'nalishlari musbat zaryaddan boshlanib, manfiy zaryadda to'xtaydi. Ikkita shunday zaryadlarning elektr maydoni 2.1.1-rasmda ko'rsatilgan.
Agarda, elektr maydonida musbat belgiga ega bo'lgan zaryad ko'chib yursa, bunda elektr kuchlari qandaydir ishni bajaradi.
Birlikka teng bo'lgan elektr zaryadning maydoni bir nuqtadan cheksiz nuqtagacha ko'chishi natijasida elektr kuchlarning ish bajarganlaridan xulosa chiqarib, elektr darajasini uning elektr potensiali deyish mumkin.
Maydonning ikki nuqta orasidagi potensiallar ayirmasi kuchlanish deb ataladi. Ikki nuqta orasidagi kuchlanish bir miqdordagi elektr zaryadlarni bir nuqtadan boshqa nuqtaga ko'chirilganda, bajarish kerak bo'lgan ish bilan aniqlanadi.

Elektrotexnikada yerning potensialini hisobga olish kelishilgan. Shuning uchun elektr zanjirlarda yerga ulangan nuqtalar nolga teng deyiladi.


Elektr sig'imi
Agarda qandaydir jismni elektr bilan zaryadlab, keyin unga elektr zaryadi qo'shilsa, u holda bu jismda elektr miqdori ortib borgan sari, uning elektr potensiali ortib boradi. Har xil kattalikdagi ikki sharni bir xil miqdordagi elektr bilan har xil potensialda zaryadlash mumkin. Bunday sharlarning potensiallari bir xil bo'lishi uchun kichik sharga kam miqdorda, katta sharga esa ko'p miqdorda elektr berish kerak. Bu har xil sig'imli idishlarga suyuqlik quyishga o'xshash. Ikkita har xil idishda sathi bir hil bo'lishi uchun ularga har xil miqdorda suyuqlik quyish kerak.
Idishlarning hajmi ularning sig'imini bildiradi. Jismlarning har xil miqdordagi elektr zaryadlarni yig'ishi ularning elektr sig'imi bo'ladi. Shunday qilib, elektr sig'im - bu jismlarning potensialini ma'lum darajagacha oshirganda, lining elektr zaryadlari to'plash qobiliyatidir.
Agarda jismning qanday darajagacha zaryadlangan kuchlanishi va elektr zaryadi miqdori ma'lum bo'lsa, u holda jismning sig'imini quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:

bu yerda: Q - jismning elektr zaryadi, kulonda o'lchanadi; U -kuchlanish, voltda o'lchanadi.
Jismning elektr sig'imi S farada (F) o’lchov birligida nomlanadi. Agarda jismning potensiali bir voltga oshirilsa, uning zaryadi bir kulonga oshadi, bu jismning elektr sig'imi deb aytiladi. Jismning elektr sig'imi farada bilan o'lehanadi.
Bir faradaga teng bo'lgan elektr sig'imi juda katta miqdor. Uni faraz etish uchun Yer kurrasining sig'imi faradaning mingdan bir qismini tashkil etishini ifodalash kifoya. Shuning uchun amalda elektr sig'imini faradaning milliondan bir qismi o’lchov birligida o'lchanadi.
Bunday o’lchov birligi mikrofarad yoki qisqacha mkf bilan ifodalanadi.


Kondensatorlar

Elektrotexnikada zarur bo'lgan sig'imlar bilan ta'minlash uchun alohida tuzilmalardan foydalaniladi, ya'ni kondensatorlardan. Ikki temir plastinka orasiga izolyatsiya jism (ya'ni, dielektrik) o'rnatilgan qo'llanma — asbob kondensator deb ataladi. Plastinkalarni kondensatorning qoplamasi deyiladi.

Agarda plastikalar bar xil qutbli elektr toki manbaiga ulansa, u holda kondensatorda har xil belgili elektr zaryadlari hosil bo'lib, ular bir-biriga tortiladi. Zaryadlar uzoq vaqt qoplamalarda saqlanib qoladi. Bu zaryadlar manbadan o'chirilgan holda ham uzoq saqlanishi mumkin. Shunday qilib, kondensatorlar elektr energiyasini saqlovchi hisoblanadi.
Kondensatorning yuzasi qancha katta bo'lsa, uning sig'imi shuncha katta bo'ladi.
Kondensator dielektrigining qalinligi kam bo'lganda ham, uning sig'imi katta bo'lishi mumkin. Uning sig'imining ko'p yoki kam bo'lishi qoplamalar orasidagi izolyatsiya jismga bog'liq. Izolyatsiya jismlarning kondensator sig'imiga ta'siri jismlarning dielektrik singishiga bog'liq. Elektrotexnikada havoning dielektrik singish miqdori birga teng deb qabul qilingan.
Agarda qoplamalar orasiga havoning o'rniga boshqa dielektrik joylashtirilsa, u holda dielektrik singishi kondensatorning sig'imi bir necha marta oshganini bildiradi.
Dielektrik singishni yunoncha e (epsilon) bilan belgilash qabul qilingan.
Elektrotexnikada doimo qo'llanadigan izolyatsiya jismlarning dielektrik singishi 2.4.1-jadvalda keltirilgan.