O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent to’qimachilik va yengil sanoat istituti huzuridagi bog’ot yengil sanoat texnikumi

2. O’zgaruvchan tokning effektiv va urtacha qiymatlari.
Bizga maxlumki u=U sinwt va i=I sinwt kuchlanish va tokning ayrim paytlarga mos oniy qiymatlarini uzida aks ettiradi. Shuning uchun o’zgaruvchan tok qiymatlari xakida fikr yuritilganda, uni shunday ekvivalent uzgarmas tok qiymatiga tenglashtiriladiki, bunday tok usha o’zgaruvchan tok utayetgan qarshilikdan utib, bir xildagi issiqlik taxsiri xosil kiladi, yaxni bir xil vakt oraligida (bir yoki bir kancha T davrlarda) bir xil mikdordagi issiqlik ajiratadi. O’zgaruvchan tokning bunday qiymati uning taxsir etuvchi yoki effektiv qiymati deb ataladi.
Tokning effektiv qiymati o’zgaruvchan tokning sinusoidal uzgarish prosessida uning oniy qiymati erishadigan maksimal qiymatidan kichik buladi.O’zgaruvchan tok maxlum bir qarshilikli utkazgichdan utib, unda xar sekundda maxlum mikdorda issiqlik chikaradi, deylik. Shu utkazgichning uzidan, undan utganda maxlum mikdorda issiqlik chikaradigan, uzgarmas tok utkazish xam mumkinligi uz-uzidan ravshan.
O’zgaruvchan tok utkazgichda maxlum vakt ichida kanday mikdorda issiqlik chikargan bulsa, shu vakt ichida ushancha issiqlik chikargan uzgarmas tokning ish bajaradigan qiymati uning effektiv qiymati deyiladi.
Elektr zanjirdan uzgarmas tok utganda ajiralib chikkan issklik miqdori Lens-Joul konuniga muvofik:
(1.1)
O’zgaruvchan tok utganda ajiralib chikkan issiqlik miqdorini
(1.2)
integral orqali ifodalash mumkin. Uzgarmas tok bilan o’zgaruvchan tok ta’siri bir-biriga teng bulgani uchun Q=Q deb yezish mumkin. Shuning uchun

bundan
(1.3)
Bu ifodaga sinusoidal tokning oniy qiymati

ni quyib integralni xisoblaymiz

lekin

shuning uchun
bu ifodani (1.3) ga kuyib sinusoidal tokning effektiv qiymatini topamiz:
(1.4)
Bu qiymat sinusoidal tokning effektiv qiymati deb yurtiladi. EYuK va kuch lanishning effektiv qiymatlarinixam shu tarzda yezish mumkin.
(1.5)

1. Xar kanday galtak aktiv va induktiv qarshilikka ega bulib, bu qarshiliklarni ketma-ket ulanganisteXmolchilar deb xisoblash mumkin.

Tekshirilayetgan zanjirdan tok utyapti deb faraz kilaylik. Zanjir klemmalaridagi U kuchlanish aktiv qarshilikdagi kuchlanish tushuvi bilan induktiv qarshilikdagi kuchlanish tushuvi ning yigindisiga teng buladi.

Tekshirilayetgan zanjir uchun tok va kuchlanishning vektor diagrammasini kurish mumkin.
Gorizantal ukda maxlum masshtab bilan tok vektorini kuyamiz (1-rasm b). Aktiv qarshilikli zanjirda tok va kuchlanish faza buyicha bir-biriga tugri ke ladi. Shuning uchun aktiv qarshilikda kuchlanish tushuvi vektorini tok vektori yunalishi buylab kuyamiz.
Induktiv zanjirda tok kuchlanishdan 90 burchakka orkada koladi. Shuning uchun induktiv qarshilikda kuchlanish tushuvini vektorini tok vektoriga 90 bur chak ostida kuyamiz.
Zanjirdagi umumiy kuchlanishni topish uchun va kuchlanish vektorlarini kushamiz. Natijada tomonlari tegishli va umumiy i kuchlanishli ifodalovchi AOB kuchlanishlar uchburchagi xosil buladi. Bu tugri burchakli uchburchakda gipotenuzaning kvadrati kayetlar kvadratining yigindisiga teng. Shuning uchun zanjir qismlaridagi umumiy kuchlanish

bunday zanjirdagi tok
buladi.
Vektor diagrammadan kurish mumkinki aktiv va induktiv qarshilikli zanjirdagi o’zgaruvchan tok va kuchlanish faza buyicha bir-biriga tugri kelmay. Tok kuchlanishdan burchakka orkada koladi.
Agar tok bilan kuchlanish orasida fazalar siljishi burchagining kosinusi maxlum bulsa siljish burchagini aniqlash mumkin.
Kuchlanishlar uchburchagidagi fazalar siljishi burchagining siljishi kosinusi

Demak, qarshiliklar uchburchagidan xam tok va kuchlanish orasidagi fazalarning siljish burchagini aniqlash mumkin. rasm 1

1-rasm