O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti sport faoliyati va boshqaruv fakul’teti sport boshqaruvi kafedrasi jismoniy tarbiyа gigienasi va sportning tibbiy fiziologik asoslari

5-Ma’ruza: KINEMATIKA HAQIDA TUSHUNCHA VA NYUTON QONUNLARI.
REJA:
1. Nyutonning birinchi qonuni.
2. Massa. Kuch. Nyutonning ikkinchi qonuni. Kuchlarni qo‘shish.
3. Nyutonning uchinchi qonuni.
4. Moddiy nuqtaning kinetik energiyasi va mexanik ish.
1. Nyutonning birinchi qonuni
Dinamika deb jism harakatlarini boshqa jismlar bilan o‘zaro munosabatlarini hisobga olgan holda o‘rganadigan mexanikaning bo‘limiga aytiladi.
Kinematika bobida moddiy nuqtaning tezligi va tezlanishi tushunchalari kiritilgan edi. Real jismlar uchun ushbu tushunchalarni qo‘llashga aniqlik kiritish lozim, chunki real jismning turli nuqtalari uchun harakatlanishning ushbu tavsiflari har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, tepilgan koptok nafaqat oldinga qarab harakatlanadi, balki aylanadi ham. Aylanma harakat qilaѐtgan jismning nuqtalari har xil tezlikda harakatlanadi. Shu sababga ko‘ra, avvaliga moddiy nuqtaning dinamikasi ko‘rib chiqiladi, keyin esa olingan natijalar real jismlarga qo‘llanadi. Sanoq nuqtadan hisoblashning turli tizimlarida bitta jismning harakatlanishi har xil ko‘rinishda. Fizikada, odatda inersial sanoq tizimi qo‘llaniladi. Bu tizimni, tajribadan olingan ma’lumotlarni umumlashtirgan holda Nyuton aniqlagan va joriy qilgan. Shunday sanoq tizimi mavjudki, unga nisbatan jism (moddiy nuqta) bir tekis va to‘g‘ri chiziqli harakatlanadi ѐki, agar unga boshqa jismlar ta’sir qilmasa tinch holatini saqlaydi. Bunday tizim inersial tizim deb ataladi.
Agar jism harakatsiz bo‘lsa ѐki bir tekis va to‘g‘ri chiziq bo‘ylab harakatlanaѐtgan bo‘lsa, unda uning tezlanishi nolga teng. Shuning uchun, inersial sanoq tizimida jismning tezligi faqat boshqa jismlarning ta’siri ostida o‘zgaradi. Masalan, maydon bo‘ylab dumalab ketaѐtgan futbol to‘pi ma’lum bir vaqtdan so‘ng to‘xtaydi. Bu holatda, uning tezligini o‘zgarishi maydonning qoplamasi va havoning ta’siri bilan belgilanadi.
Inersial sanoq tizimlari cheksiz ko‘p, chunki inersial tizimga nisbatan tekis to‘g‘ri chiziq bo‘ylab harakatlanuvchi har qanday sanoq tizimi ham inersial hisoblanadi. Ko‘pchilik holatlarda Yer bilan bog‘liq sanoq tizimini inersial deb hisoblash mumkin.