O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti sport faoliyati va boshqaruv fakul’teti sport boshqaruvi kafedrasi jismoniy tarbiyа gigienasi va sportning tibbiy fiziologik asoslari

Muvozanat statik va dinamik bo’ladi.
Muvozanatning statik ko’rsatkichlariga muvozanat koeffitsienti kiradi. Bu koeffitsient muvozanat momentining qulatmoqchi momentining nisbatiga teng.
К_ycm Koeffitsient bir yoki undan ko’p bo’lsa, qulash bo’lmaydi.
Dinamik ko’rsatchiklarga muvozanat burchagi kiradi. Bu burchak og’irlik kuchining ta’sir etish chizig’i va og’irlik markaz bilan tayanch maydonini birlashtiradigan chiziqlar o’rtasida hosil bo’ladi. Muvozanat burchagining funktsiyaviy mazmuni jismni qulatish (ag’darish) uchun, uni (  ) burchagiga burish kerak.
Jismoniy mashqlar bajarganda ma’lum bir yo’nalishda (masalan, kurashda stoyka), yoki muvozanat holatidan tez chiqishda (masalan, start holati) kattaroq mustahkamlikga ega bo’lishi kerak. Bunda shunday holatda bo’lishi kerakki, og’irlik markazining proektsiyasi uzoqlnishi kerak. Og’irlik markazining joylanishi o’zgarganda, muvozanat holati ham o’zgaradli. SHuning uchun og’irlik markazining pastda bo’lishi hamma vaqt katta mustahkam burchagini bermaydi (masalan, oldina qaraganda past start tholati).
Ideal holatda jismning muvozanat holatida hamma ta’sir etuvchi kuchlar birbiriga teng va jism o’z inertsiya holatini saqlab turadi.
Real holatda tashqi kuchlar o’zgaradi va ko’p yuqori qavatli binolar o’z muvozanatini saqlayolmaydi.
Hozirgacha biz bir chiqiqda joylashgan og’irlik kuchi va tayanchning reaktsilarini ko’rib chiqdik. Odam organizmda bu hoolatlarga yana harakat apparatining bog’lanish kuchlari qo’shiladi (poylarning, ayniqsa muskullarning tortish kuchi). Odam tanasining ayrim kuchlari richagka o’xshab muvozanat saqlaydi. Richaglar uchun tayan nuqtasi bo’lib bo’g’inlar hisoblanadi.
Mexanika nuqtai nazaridan odamning tanasini murakkab, harakatchan richaglar sistemasi deb ko’rish mumkin. Bu sistemada yuzlab ta’sir etuvchi kuchlar ishtiroq etadi. SHuning uchun odamning muvozanat holatini bu faktorlarga asoslanib ko’rish kerak.
Odam absolyut tinch holatda bo’lmasdan, harakat qiladi, bu esa muvozanat saqlashni qiyinlashtirad. Tinch holatdagi jismlardan odamning muvozanati kerakli vaqtda umumiy og’irlik markazini o’zgartirish qobiliyati bilan farq qiladi. Bu kompensator harakatlar yordamida bo’ladi. Masalan, agar odam chap qo’liga bir og’irlik olsa, umumiy og’irlik markazi chapda bo’ladi. Odam tanasining o’ng tomonga burib va o’ng qo’lga uzatib umumiy og’irlik markazini o’ng tomnga o’tkazadi. Kompensator harakatlar muvozanatni buzishga qaratilgan harakatlar bilan birga paydo bo’ladi. Natijada umumyi og’irlik markazida kerak bo’lmaydigan tomonga o’zgarmaydi.
Tashqi kuchlarning ta’sirida muvozanatning yo’qolish xavfi paydo bo’ladi. Masaldan: chandig’ining notekis joydan tushish vaqtida o’zgaruvchan tayanch reaktsiyalari ta’sir etadi. Bunda muvozanatni saqlash uchun itarishning amortizatsiya va balansirovanie bilan foydalanish mumkin.
Amortizatsiya deb –muskullarning itarish kuchlarni ta’siri kamaytirishga qaratilgan ishiga aytiladi. Balansirovanie de –umumiy og’irlik markazi va tayanch nuqtasini o’zaro harakatina aytilaji. Bu harakatlarning yordamida odamning muvozanat saqlashi kuchayadi
Amortizatsiya va balansirovanie holati murakkab reflektor protsessi bo’lib, odatda avtomatik ravishda bajariladi. Buning uchun analizatorlarning faoliyati, ayniqcha vestiulyar apparati, muskul sezuvchanlik organzlari, koordinatsion mexanizmlari yaxshi bo’lishi kerak.
Mexanika nuqtai nazaridan statik holatlarda mexanik ish bajarilmaydi, chunki kuch ta’sirida hech qanday harakat bajarilmaydi.
Statika va dinamika jismoniy mashqlarda bir-biridan keskin chegaralanmagan. Statik holatlar harakatga o’tadi. Odamning harakatida uning ko’p qismlari bir-biriga nisbatan statik holatla bo’ladi. Lekin statika va dinamika qonunlarinini to’g’ri qo’llash uchun ularni alohida o’rganamiz.
Tananing gimnastika holatini ko’rib chiqish.
Yuqori tayanishdagi holat. Bu mashqlar osilib turmoq kiradi. Bu holatdagi muvozanat kuchlarini 2 xil o’zaro munosabati bo’lishi mumkin. Tananing va uning qismlarini og’irlik chizig’i tayanch nuqtasidan o’tadi, og’irlik yelkasi 0 ga teng. Aylanish momenti bo’lmaydi. Ayrim vaqtlarda esa butun tananing momenti kuchlari hosil bo’ladi.
Odam, masalan, (turnik)da osilib turganda uning tanasi tekis, umurtqalararo bo’g’inlarda biroz bukilgan, qo’lari boshidan bqoriga cho’zilgan va buklangan kafti
bilan turnikni ushlaydi. Tananing umumiy og’irlik markazi turnik joylashgan vertikal holatda bo’ladi. Agar tana passiv osilib turganda yelka bo’g’inlardan butun tana pastga tushib ketardi. Aktiv osilib turganda bu holatga muskullarning tortish kuchi to’sqinlik qiladi.
Tana gorizontal holatda bo’lganda og’irlik momenti yuqori bo’ladi. Bu holat muskullarning ko’p saqlash kuchini talab etadi. Masalan, gorizontalnыy vis szadi na perekladine. Bu holatda tana gorizonlar cho’zilgan, orqali (spina) tepaga qaraydi. Tananing umumiy og’irlik markazi qo’llar keng yoyilgani uchun perekladinaning yuqori qismida joylashgan. Holatni ushlab turish uchun yelka bo’g’inlarda moment kuchi bo’lishi kerak.
SHunday qilib yuqori tayanchdagi gorizontal holat uchun ko’p saqlab turuvchi ish bajarish kerak. Tananing tepaga yoki pastga qarashiga qarab yelka qismni umumrtqaga olib keluvuchi yoki ketuvchi muskullar tarang bo’ladi.
Pastki tayanishda muvozanatni saqlash. Stoyta “smirna”.
Bu holatning belgilari: bosh to’g’ri ushlanadi, bo’yni sal oldiga, ko’krak kifozi sal kamaygan, bel lordozi ko’paygan, oyoqlar bo’g’inlarda tekkislangan, oyog’ining uchi 60-700 burchak hosil qiladi. Yelka qismi umurtqaga yaqinlashgan, qo’llari cho’zilgan va sal badanga yopishgan. Agar odam shunday holatda bo’lsa, uning muvozanati tana qismlarining moment kuchlari yordamida saqlanib turadi.
Masalan, boshning muvozanat saqlanishini ko’rsak. U vertikal holatda bo’lganda oldingi chizig’i atlantozatilochnoe sochleneniening oldingi engishtirishga qaratilgan. Saqlab turuvchi ishni boshning va bo’yinning og’irlik kuchlari bajaradi. Umurtqa pog’onasiniushlab turuvchi muskullarning ishini yaxshiroq tasavvur qilish uchun ikkita holatni ko’zda tutish kerak. Birinchidan-umumrtqa pog’onasiga yelka va qo’llarning og’irlik kuchi ta’sir etadi. Ikkinchidan esa, umurtqa pog’onasi alohida bo’g’inlar-umurtqalardan tuzilgan. Ьu qismlarning og’irlik kuchlarini ham e’tiborga olishg kerak. Umurtqa pog’onasining ko’p qismi, boshning massasi va yelka hamma umurtqalarning tayanch nuqtasidan oldida joylashgan, shuning uchun ularning og’irlik momenti umumtrqa pog’onasini bukishga qaratilgan, muskullarning teskari harakati esa bu bukishdan saqlaydi.
“Udobnaya stoyka”. Assimetrichnыe udobnoe stoyanie. Suyanish, tayanish. Tana uchun bir necha tayanch nuqtalari bo’lganda yopiq kinematik zanjir hosil bo’ladi. Yotgan vaqtda bunday zanjir bo’lib kaft, bilan yelka, umurtqa, bel, oyoq hisoblanadi. Bьu zanjirlarning o’rtasidagi burchak o’zgarganda boshqa qismlari ham harakatga keladi. Sgibanie ruk, nog, most”
Jismoniy mashqlarning ichida statik holatlari juda ko’p va ularni qisqa vaqt ichida o’rganish qiyin. Bularni o’rganganda hamma statik holatlarga umumiy bo’lgan xossalarni ko’rish kerak. Bunday statik holatlar mashqning boshlanishishda yoki oxirida, yoki harakatning o’rtasida bo’lishi mumkin. Ba’zan mashqni bajarish davomida organizmning ayrim qismlari tinch holatda bo’ladi, harakat esa shu qismlarga nisbatan bajariladi. Bu mashqlardagi qismlarga nisbatan bajariladi. Bu mashqlardagi statik holatiga yana inertsiya halaqit beradi. Bundan tashqari, muvozanat saqlashga alohida ahamiyat berish kerak, ayniqsa nafas olishga, qon aylanish sistemasiga, analizatorlarning faoliyatiga va muskullarning taranglanishini koordinatsiyasiga.
Qaddi-qomat (qad, gavda, bichim) to’g’risida tushuncha. To’shg’ri qomatning buzilishi va tiklanishi.
Jismoniy tarbiyaning asosiy masalalasi –to’g’ri qaddi-qomatni tarbiyalash. Qaddi-qomat deb turli holatda (o’tirganda, yurganda, o’yinlarda) o’z tanasini to’g’ri holatda saqlash aytiladi.shu bilan birga aytilgan sharoitlarda to’g’ri holatni saqlash ham qomat deyiladi. To’g’ri qomatli odamlarda boo’i va gavdasi 1 vertikal chiziqda bo’ladi, yelkasi keng va ikakalasi (o’ng va cham) bir chiziqda, kurak yopishgan, ko’kragi sal ko’tarilgan, qorni ichiga tortilgna, umurtqaning egilishi (to’g’ri) normal, oyoqlari tizzasida cho’zilgan. To’g’ri qomat ichki organlarning normal jihatidan yuqori unumdorli bo’lishiga yordam beradi. Noto’g’ri qomatning zarari katta sog’liq uchun, ishchanlik uchun, tashqi ko’rinish uchun, masalan, bukraygan odamlarda botiq ko’krak yurakning va o’pkaning kislorod bilan ta’minlashni pasaytiradi, natijada odam tez charchaydi, injiq bo’ladi va h.k.
Qaddi-qomatning buzilishini har xil turlari bor. Ayniqsa bukrayish, bukchayish ko’p uchraydi. Bunda umurtqaning bo’yin qismi kengaygan, bel qismi esa tekkislangan, yelkasi pastga va oldiga qaratilgan, kurak kengaygan, ko’kragi botiq, boshi pastga qaratilgan, oyoqlari ba’zan tizzasida bukilgan, qo’li osilib turadi. Bu kamchiliklarning ko’pchiligi umurtqaning shakli o’zgarishiga bog’liq. Lordik (lordicheskaya) holatda umurtqaning bel qismi botiq, qorni chiqib turadi, uning muskullari bo’shashgan. Kifoz (kifoticheskaya) holatda bunday tashqari, bo’yin qismi (umurtqani) ham o’zgaradi. Tananing ayrim qismlarga ham o’zgarishlar bo’lishi mumkin; masalan: qomatsimon yelka (gavddan ko’p chiqib tursa) ko’krak qafasi essi, yelkalarning assimetriyasi (bittasi ikkinchidan yuqori). Qomatning uch xil buzilishi uchraydi. Birinchidan o’zgarishlar uncha kuchli emas, stoyka holatida yo’qoladi. Ikkinchi darajali o’tirishda funktsional buzilishlar kuchli bo’lib, tananing holatini o’zgarishi bilan yo’qolmaydi. Uchinchi darajali buzilishda muskul va suyak sistemalarda jiddiy o’zgarishlar bo’ladi va ularni tuzatish uchun maxsus gimnastika mashqlari bilan uzoq vaqt shug’ullanish kerak.
To’g’ri qaddi-qomatni tarbiyalash uchun jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish kerak va to’g’ri qomatni nazorat qilish kerak. Odamning tuzilishi to’g’ri bo’lishi uchun umurtqaning rivojlanishi katta ahamiyatga ega. Umurtqalarning teshiklaridan nervlar o’tadi, ular organizmni turli funktsiyalarini, ayniqsa, harakat va sezuvchanlikni idora qiladi. Bu nervlarning yo’li qisilsa yoki buzilsa ular idora qilinadigan organlarning faoliyati buziladi.
6. Joy o’zgartirivchi harakatlar.
1. Joy almashtirish va lokomotor harakatlar (lat.lokus –joy, matsio –harakat) deb muskul ishi va o’zining ichki aktiv kuchlari yordamida odamning fazodagi harakatiga deyiladi. Bu harakatlar ma’lum bir tayanch nuqtasidan itarilib yoki shu tayanchga yaqinlashish yo’li bilan bo’ladi. Bu ish oyoq va qo’llar yordamida bajariladi. Ba’zan bu harakatlarda tana va bosh qatnashadi.
Joy almashtirish harakatlari uzoq davom etmaydi, ko’pincha atsiklik (1 marta bo’ladi). Uzoq davom etadigan joy almashtirish harakatlari tsiklik bo’ladi, bunda ishchi harakatlar ko’p marta takrorlanadi. Lokomotsiyalar tabiiy bo’ladi, bunda odam o’z kuchi bilan harakat qiladi, hkhech qanday moslamalar qo’llamaydi. Bularga yurish, yug’urish kiradi. Tabiiy holatda maxsus poyafza kiradi. Ba’zi bir harakatlarda maxsus qo’llanmalar bilan foydalanish mumkin, masalalan, konki, chang’i, velosiped, qayiq. Hamma lokomatsiyalar harakat manbachi bo’lib, odam
muskulining harakati hisoblanadi. Boshqa harakatlarda esa, masalana, mototsikl, parusli kemada, harakat keltiruvchi kuch bilan motor yoki aerodinamik kuchlar hisoblanadi, odam esa kuchsini asboblarni boshqarishga bag’ishlaydi. Bunday harakatlar lokomotsiyaga kirmaydi.
2. Yerdagi harakatda tananing og’irlik markazi tayanch, tekisligidan yuqori bo’ladi. Sportchi tayanchdan yuqori doylashgan va bu nuqtaga pastga qaratib ta’sir etadi (tepadan pastga) tashqi kuchsiz hech qanday jism o’z harakatini o’zgartiraolmaydi. Lekin odam organizmni muskusslarning ishi yordamida tashqi kuchlarini ko’paytirib yoki kamaytirib, harakat qiladi. Muskullarning kusi odm tanasining tashqi muhit bilan munosabatini o’zgartiradi va tashqi muhitning qarshilishini o’zgartirali. Odamning harakatida ta’sir etadi. Bu kuchlarsiz harakat bo’lmaydi. Ularning ta’siri kamaytirish mumkin, lekin butunlay yo’qotish mumkin
emas. Aktiv muskul harakati yordamida odam tashqi kuchlarning ta’sirini ko’paytirishi yoki kamaytirishi mumkin. Lekin faqat ichki kuchlarning harakati bilan almashtirish mumkin emas. Odam oyog’ini bukib harakat qilganda muskullar tayanch nuvchtasiga va odamning tanasiga ta’sir etadi.
Bunday harakat gorizontal holatda bo’lishini ko’ramiz. Og’irlik kuchining ta’sirini e’tiborga olmaslik uchun suzuvchining harakatini ko’ramiz. Suvning itarish kuchi og’irlik kuchini tenglashtiradi. Sportchining oyog’i to’g’rilanib chapga (tayanch bbilan bog’langan) va o’ngga (tananing boshqa qismlariga (m massasiga ega) ta’sir etadi. Ikkala tomonga ta’sir etuvchi kuch 1-1ga teng bo’ladi. Fm kuchi oyoq orqali devorga ta’sir etadi va uning R reaktsiyasini vujudga keltiradi. Tovonlar Fm kuch tayanch reaktsiyasi bilan muvozanatda bo’ladi. Ikkinchi kuch Fmdinamik ta’sir etadi va “a” tezlanishni chaqiradi.
Oyoq bilan vertikal holda itarishla tananing tezlanishi oldiga va yuqoriga bo’ladi.
Itarish burchagining o’zgarishi. Ma’lumki, odaning harakatila muskullarning aktiv faoliyati katta rol o’ynaydi, ular yordamida tashqi kuchlarni harakatga jalb qilib, harakat bajariladi. Sportchi olg’a va tepaga harakat qilganda harakatning yo’nalishi itarib burchagini hosil qiladi.
Odam turliholatda bo’lib, itarishni har xil burchakda bajarish mumkin. Itarishning yo’nalishi esa muskullarning taranglanishi, qismlarning harakati va sportchining turish holatiga bog’liq. Bu ko’rsatkichlar bir-biri bilan keskin bog’lanmagan. Itarish kuch va burchagiga qarab tayanch reaktsiyasining burchashi ham o’zgaradi. Itarish kuchi uchun itarishga tayyorlanish katta ahamiyatga ega. Bunday tayyorlanishga itaruvchi oyoqga o’tirish hisoblanadi.
Itarish harakatsiz holatdan ham bo’ladi. O’tirishning tezligi yuqori bo’lsa, tormozlanish tezlishi hosil bo’ladi. Bunda tayanchga ta’sir etuvchi, inertsiya kuchlari va muskullarning tarangligi yuqori bo’ladi. SHu bilan birga tayanch reaktsiyasi ham ko’payadi. Bu reaktsiyaning ko’payish yaxshi itarilish uchun yordam beradi.
Bundan xulosa qilish mumkin, itarilish kuchi har xil sharoitda o’zgaradi, shuning uchun uni ifodalashda qachon va qanday uchul bilan bajarilishini ko’rsatish kerak.
Itarilish kuchini ko’paytirish mumkin. Masalan: odam ma’lum tezlikda tayanchga tushganda. Pastga tushayotcha kinetik energiya muskullarni cho’zuvchi kuchga va tayanchning deformatsiya qiladigan kuchga aylanadi. Tayanch bo’lgan jism taranglik xususiyatiga ega bo’lsa itarish kuchi yuqori bo’ladi. Masalan, tramplin yoki mostikni tayanch reaktsiyasini ko’paytirish uchun, sakrashdan oldin gimnast sakrash harakatlarini bajaradi. Yuqoriga shest bilan sakraganda ham shunday bo’ladi. Bunda gimnastning markazdan qochuvchi kuchi va og’irlik kuchi
ta’sirida shest bukiladi, keyin tekislanganda gimnastga kerakli tezlanish hosil qiladi. Taranglik kuchlarning bunday qo’llanishi bufer deyiladi.
Itarilishdagi silkinish harakatlari (yugurib borish, yugurib ketish –razgon va tormozlanish)
Itarilishdagi silkinish harakatlariga tananing bo’sh qismlarini harakat yo’nalishiga qaratilgan harakatlari kiradi. Hamma vaqtda oyoq bilan itarilishda qo’l, bo’sh oyoq, tana tomonidan silkinish harakatlar bajariladi. Silkinish harakatlari 2 fazadan iborat: yugurib borish–razgon (tezlikning ko’payishi) va tormozlanish (tezlikni pasayishi).
Birinchi faza davomida tana qismlarining silkitish tezligi ko’payadi, shu vaqt tananing og’irlik markao’ining tezligi ham oshadi. Tormozlanish fazasida esa antagonist-muskullar cho’ziladi va silkinish harakatini pasaytiruvchi ish bajaradi.
Ichki kuchlar (muskul) silkinishning reaktiv kuchi sifatida paydo bo’ladi.
Silkinish kuchlari tayanish vaqtida tezlanish hosil qiladi. Silkinishni hosil qiladigan kuchlarni tormozlanishi vaqtida tezlikni bo’linishi (taqsimlanishi) hosil bo’ladi. Te protsessning fiziologik ahamiyati harakatni bir sistema qismlardan boshqa qismlarga o’tkazish. Og’irlik markazining harakati esa shu vaqtda o’zgarmaydi. Birinchi faza davomida (yugurib ketish) bunday bo’lmaydi.
SHunday qilib, silkitish harakatlari og’irlik markazini itarilishga tomon harakatga keltiradi. Bu harakatlar yugurib ketish fazasida og’irlik markazining tezligini kuchaytiradi. Tormozlanish fazasida tezlikni bo’linishi paydo bo’ladi.