O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti sport faoliyati va boshqaruv fakul’teti sport boshqaruvi kafedrasi jismoniy tarbiyа gigienasi va sportning tibbiy fiziologik asoslari

2. Massa. Kuch. Nyutonning ikkinchi qonuni. Kuchlarni qo‘shish
Inersial sanoq tizimida, jism tezligining o‘zgarishiga sabab boshqa jismlarning ta’siri hisoblanadi. Shuning uchun, ikkita jismning o‘zaro ta’siri paytida ikkalasining tezligi o‘zgaradi.
Ikkita o‘zaro ta’sir qiluvchi jismlarni tezlanish kattaliklari-ning nisbati doimiy kattalik bo‘lib, o‘zaro ta’sir shartlariga bog‘liq emas. Masalan, ikki jismning o‘zaro to‘qnashuvi paytida tezlanish kattaliklarini nisbati jismlarning tezligiga ham, ushbu to‘qnashish sodir bo‘laѐtgan burchak kattaligiga ham bog‘liq bo‘lmaydi.
O‘zaro ta’sir ko‘rsatish jaraѐnida past tezlanishga erishadigan jism ancha inert deb ataladi. Inertlik – jismni, o‘z harakat tezligining o‘zgarishiga qarshilik ko‘rsatish xususiyati. Inertlik – materiyaning ajralmas xususiyati. Inertlikning son jihatdan o‘lchovi – maxsus fizik kattalik bo‘lmish massa hisoblanadi.
Massa – jism inertligining miqdoriy jihatdan o‘lchovi. Haѐtda, massani biz tortish orqali o‘lchaymiz. Lekin, bu usul universal hisoblanmaydi. Masalan, sayѐrani tortib o‘lchab bo‘lmaydi. Shuning uchun, fiziklar, jismlarning o‘zaro ta’sir qilish qonuniyatlariga asoslangan massa tushunchasini kiritishgan. Buning uchun quyidagi ishlar bajariladi: biron bir jism, massaning etaloni sifatida tanlanadi (ya’ni uning massasi birlik sifatida qabul qilinadi: ); 1  e m boshqa jismning massasini aniqlash uchun uni etalon bilan o‘zaro ta’sir qildiriladi va – jism va – etalonning tezlanish kattaliklari aniqlanadi; t a e a jismning massasi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:

Massaning o‘lchov birligi SI tizimida kilogramm deyiladi . ) 1(kgm e 
Etalonning o‘rniga, massasi aniq bo‘lgan har qanday boshqa jismdan foydalanish mumkin, masalan – . Bunda, aniqlanadigan massa – anologik formula orqali topiladi. 1 m 2 m.
Kuchlarni qo‘shish. Agar jismga (moddiy nuqtaga) bir nechta kuchlar ta’sir qilsa, unda jismning tezlanishini hosil qiladigan samarali ta’sir kuchi (teng ta’sir qiluvchi kuch) alohida kuchlarning vektorli yig‘indisiga teng bo‘ladi: F0 = F1 + F2 +…
Masalan, uzunlikka sakraѐtgan sportchiga og‘irlik kuchi (m·g) va havoning qarshilik kuchi (F) ta’sir ko‘rsatayapti. Tezlanishni ularning teng ta’sir qiluvchisi (Fp) hosil qiladi.
Ayrim hollarda teskari masalani yechish, ya’ni bitta ta’sir qiluvchi kuchni, ma’lum bir usulda yo‘naltirilgan ikkita tarkibiy kuchlarning summasi (yig‘indisi) ko‘rinishida ko‘rsatish talab qilinadi. Bu ham, kuchlarni qo‘shishng parallelogramm qoidasi bilan hal qilinadi.