O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi

Asosiy xulq-atvor 
Skinner ikki xil xulq-atvorni o‗rganishga e‘tibor qaratdi: sharstsiz 
reflektor –shartli reflektor va operant xulq-atvor. Javob xulq-atvor o‗zida 
maxsus stimullarga javob sifaida namoyon bo‗ladi. Aynan reflektor 
xarakterdagi xulq-atvor sifatida tizza refleksini misol sifatida keltirish 
mumkin. Impulsislar tatbiq etiladi va javob yuzaga keladi. Bu avtomatik 
tarzda yuz beradi.
Operant xulq-atvor organizm atrofdagi faol ta‘sir ko‗satadi va bu faol 
harakat ta‘sirida ular mustahkamlanishi yoki inkor etilishi mumkinligini 
ifodalaydi. Skinner bo‗yicha aynan mavjudodlarni moslashuvida 
egallanuvchi ushbu reaksiyalar ixtiyoriy xulq-atvor shakli hisobalanaji.
Konkida uchish, fortepianoda kuy chalish, xat yozishni o‗rganishning 
barchasi insonning operant harakatlariga misoldir. Organizm uchun ularning 
oxiri yoqimli bo‗lishi, operant reaksiyalarni takrorlash ehtimoli ortadi.
Bixevriorizmning zamonaviy ko‗rinishlardan biri sotsial o‗rganishlar 
nazariyasi.
Sotsial o„rganishlar nazariyasi 
Keyingi davrda klassik bixeviorizm rivojlanib, yangi sotsialkognitiv 
yo‗nalish shakllandi. Uning vakillari Albert Bandura va Djulian Rotterdir.
Ularning yondashuviga ko‗ra insonning xulq-avtoriga atrof muhmt ta‘sir 
ko‗rsatadi. O‗z navbatida inson ham sotsial atrof muhitni shakllanishiga faol 
ta‘sir ko‗rsatadi. O‗rganishlarning yuz berishi faqat to‗g‗ridan to‗g‗ri va 
tashqi qo‗llab-quvvatlashda emas, xulqatvor kuzatishlar va namunalar 
asosida shakllanadi. Garchi sotsial kognitiv nazariya ahamiyatiga ko‗ra 
Skinnerning klassik bixeviorizmdan farq qildi. Ular keskin ilmiy va 
eksperimental metodologiyaga tayandi.
Dj.Rotter sotsial xulq-atvorni quyidagi tushunchalar orqali ifodaladi:
1.
Xulq-atvor potensiali: har bir inson butun hayoti davomida 
shakllanadigan ma‘lum harakat, xulq-atvor to‗plamini egallaydi.
2.
Insonning xulq-atvoriga uning kutilmasi, sub‘ektiv ehtimollari, 
ya‘ni insonning fikricha ma‘lum vaziyatlarda u yoki bu xulqatvorni yuz 

---

124
bergandan keyin ma‘lum mustahkamlash bo‗ladi degan fikriga ko‗ra ta‘sir 
ko‗rsatadi.
3.
Insonning xulq-atvoriga inson uchun ahamiyatli bo‗lgan 
mustahkamlash (chet ta‘sirlar), qadriyatlar ta‘sir ko‗rsatadi.
4.
Insonning xulq-atvoriga uning shaxs tipi, uning lokus nazorati 
ta‘sir ko‗rsatadi.
Shuningdek, DJ.Rotterning ta‘kidlashicha, xulqiy potensial ―texnik 
mavjud‖ bo‗lgan beshta asosiy reaksiyalar blokini o‗ziga qamrab oladi:
1.
Muvaffaqiyatga erishganlikka yo‗naltirilgan, natijada sotsial 
e‘tirof etishni asoslashga xizmat qiladigan xulqiy reaksiyalar.
2.
Ijtimoiy me‘yorlar, boshqa insonlarning talablarisha moslashish 
bilan bog‗liq adaptatsiyani ta‘minlovchi xulqiy reaksiyalar.
3.
Ayni 
damdagi 
vaziyatning 
ta‘sirida 
foydalaniladigan 
himoyalovchi xulq-atvor reaksiyalari.
4.
―Zo‗riqish maydonidan chiqish‖, qochish, dam olishga yo‗nalgan 
qochish texnikasini ifodalovchi xulq-atvor reaksiyalari.
5.
Agressiv xulq-atvor reaksiyalari-boshqalarning tanqidi, kinoyasi, 
pichingi, qiziqish va manfatalariga zid harakatiga nisbatan jismoniy 
agressiyaning namoyon bo‗lishi.
DJ.Rotter singari A.Bandura ham shaxs muammosiga o‗ziga xos 
yondashuvlarini taqdim eta oldi. A.Bandura bixeviorizmning S R 
sxemasiga o‗zining to‗rta oraliq reaksiyasini kiritdi:
1.
Taqlid uchun harakat namunasiga bolaning e‘tibori. Aniqlik, 
farqlanuvchanlik, emotsional jozibadorlik, funksional ahamiyatga egalik 
namunaga qo‗ladigan talablardir.
2.
Namuna, xulq-atvor modeli ta‘siri haqidagi ma‘lumotlarni 
saqlovchi xotira.
3.
Bolaning taqlid namunasini idrok qilishi uchun sensor 
imkoniyatlar va harakat ko‗nikmalariga ega bo‗lishi.
4.
Bolaning taqlid modelini bajarishi uchun xohish-istaklarini 
belgilovchi motivatsiya.
Bola ilk davrlaridagi uning shaxsiy muvaffaqiyatlari o‗zining boshqalar 
kutayotgandek tutishiga tayyorligiga bog‗liq. U ota-onasi kutayotgandek va 
unga qoniqish keltiradigan harakatlarni amalga oshirib boshlaydi va 
boshqalarnikidek harakatlanishni boshlaydi.
Bandura taqdim etgan sotsial kognitiv nazariyaga ko‗ra tashqi va sotsial 
muhit insonning xulq-atvoriga ta‘sir ko‗rsatadi, u inson faolityatining 
mahsuli sanaladi.Demak, inson o‗zining xulq-atvori tufayli atrof olmani 
o‗zgartiradi, o‗zining muhitiga va shaxsiy xulqatvoriga ta‘sir ko‗rsatadi.
Inson o‗zining xulq-atvor oqibatlarini ko‗ra oladi, oldindan kutilish mumkin 

---

125
bo‗lgan xavf-xatarning odini olishga harakat qiladi va bo‗lg‗usi natijalarni 
timsolini hosil qiladi.
Yuqoridagi mulohazalardan ko‗rinadiki klassik bixeviorizm, ularning 
zamonaviy izdoshlari –sotsial kognitiv nazariya vakillari shaxs muammosiga 
nisbatan yondashulari bilan boshqa shaxs nazariyalaridan o‗zlarining
g‗oyalaridagi metodologik masalalar va tadqiqot metodlari bilan farq 
qiladilar.