O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi

2. Bixeviorizmdagi asosiy qarashlar 
Bixeviorizmning predmeti – bu inson xulq-atvoridir. Bixevioristlar 
nuqtai nazaridan xulq-atvor – bu tashqi ta‘sirlarga nisbatan har qanday 
reaksiya shaklidir, shu orqali shaxs tashqi muhitga moslashadi. SHaxs 
bixevioristlar nuqtai nazaridan – inson butun umri davomida ortirgan tajribasi 
majmuidir, o‗rganilgan xulq-atvor modelidir. Bixeviorizm tarafdorlari inson 
xulq-atvorini tashqi ta‘sir natijasida shakllanadi deb hisoblaganlar. Ularning 
fikricha, inson xulqi atrof muhitning ham shakllanishiga ta‘sir etadi. 
Dj.Uotsonning ta‘sirida I.P.Pavlov qarashlaridagi shartli va shartsiz 
reflekslarni aniqlagan. Dj.Uotsonning fikricha, bixeviorizmning asosiy 
vazifasi inson xulqini: a) aniq stimul (vaziyat) ta‘sirida inson xulq 
reaksiyalari qanday bo‗lishini; b) aniq xulq reaksiyalari u qanday vaziyat 
(stimul) ta‘sirida yuzaga kelgganini aniqlashtirish maqsad qilishdir.
Bixeviorizmning asosiy formulasi – R = fS. Dj.Uotson xulq-atvorning 4 
turini ajratgan: 
— eksperetsit yoki tashqi reaksiyalar (masalan, kitob o‗qish, futbol 
o‗ynash); 

---

116
— impilitsit yoki yashirin reaksiyalar (masalan, ichki tafakkur, ichki 
nutq); 
— instinktiv va emotsional irsiy (masalan, aks urish, uxlash); 
— yashirin irsiy xarakatlar (masalan, organizmning hayot tarzi). 
Umuman olib qaraganda, bixevioristlar uchun bir qator holatlar o`ziga 
xoslikka ega:
3. Bixeviorizm metodlari 
Psixoterapiyadagi 
bixevioral 
yondashuv 
eng 
oddiy 
holatlarda 
qo‗llaniladistandart fobiyalardan qutilish, zararli odatlardan qutulish, kutilgan 
xulqni shakllantirish. Murakkab shaxs muammolarida mazkur yondashuv 
unchalik samara bermaydi. 
1. Bixeviorizm motivasiya modelini topish bilan shug‘ullanib va 
xulq prinsiplarini vujudga keltira borib, hayvon xulqi hamda ularda 
kashf etilgan xulq motivasiyasi qonuniyatlariga asoslanib insonning 
xulq motivasiyasi yuzasidan xulosa chiqarishga harakat qiladi.
2. Bixeviorizm insonni biologik mavjudod sifatida qarab, unga 
biologik jabhada yondashadi, oqibat natijada uning ijtimoiy 
mohiyati tadqiqot predmetidan chetda qolib ketadi. 
3. Bixeviorizm ham insonga, ham hayvonlarga xos bo‘lgan xulqning 
umumiy prinsiplarini topishga intiladi.
4. Bixevioristlar insonni shaxs sifatida taraqqiy etish jarayonini 
ifodalovchi o‘ziga xosligini yo chetlab o‘tadilar yoki o‘ta sodda 
tarzda izohlashga moyildirlar. 
5. Hayvonlarning xulq motivasiyasi shakllarini juda sodda tarzda 
tushuntirishga asosan tadqiqot natijalarini insonning murakkab va 
boshqa bir sifat bosqichidagi motivasiyasiga ko‘chirish ishonchli 
dalillarga ega emas. 
6. Inson motivasiyasini o‘rganishda foydalanilayotgan 
bixeviorizmning tushunchalari, chunonchi, birlamchi mayllar, 
organizmni qitiqlovchi tug‘ma eshtiyojlar kabilar odamning 
motivasiya doirasi tuzilishi mohiyatini juda yuzaki ocha oladi, 
xolos. 

---

117
Bixeviorizm introspeksiyani inkor etadi va quyidagi metodlarni 
qo‗llashni tavsiya etadi: 
• 
Oddiy kuzatish;
• 
Test;
• 
So‗zma-so‗z qayd etish;
• 
SHartli reflekslar metodi 
Oddiy kuzatish metodi o‗z-o‗zini kuzatish metodiga teskari ravishda 
joriy etiladi. Unga ko‗ra, introspeksiyadan ko‗ra oddiy kuzatish orqali shaxs 
haqida to‗liqroq ma‘lumot to‗plash mumkin.
Test o‗tkazish orqali inson psixologik xususiyati haqida to‗liq ma‘lumot 
to‗plash mumkin.
So‗zma-so‗z qayd etish metodi biroz murakkabroqdir. Uni qo‗llash 
introspeksiyaning muhim tomonini yoritib beradi. Dj.Uotson o‗zining 
qarashlarida chuqur psixologik jarayonlarni kuzatishni rolini inkor etmaydi. 
Uning fikricha, kuzatish mumkin bo‗lgan xulq atvorni nutq va o‗z fikrini 
so‗zlarda aks ettirish uni chuqurroq tahlil qilishga yordam beradi. Obektiv 
kuzatib bo‗lmaydigan holatlar bular qatoriga kirmaydi (fikrlar, obrazlar, 
sezgi). Olimlar mazkur jarayonlarni tabiiy va maxsus yaratilgan laboratoriya 
sharoitlarida kuzatadilar. Ular o‗zlarining eksperimentlarining aksariyat 
qismini hayvonlarda o‗tkazib, ularni to‗g‗ridan-to‗g‗ri inson xulq-atvoriga 
ko‗chirib o‗tkazadilar. Hayvonlardagi tajribalar oraliq omillar va ichki 
yashirin motivlar tajriba natijalarini tahlilini osonlashtirgan.
SHartli reflekslar metodi Pavlov va Sechenov ta‘limotini to‗g‗ridan-
to‗g‗ri tushunish imkonini beradi. Uotson stimul va qo‗zg‗atuvchiga reaksiya 
orasidagi qonuniyatni o‗rgangan va uning oddiygina ―stimul-javob‖ tarzidagi 
bog‗lanishini izohlab bergan.
Bixeviorizmning terapevtik metodlari quyidagilardir: 
•