O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi



Download 5,01 Kb.
Pdf ko'rish
bet72/167
Sana19.04.2023
Hajmi5,01 Kb.
#930261
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   167
Bog'liq
25111 (1)

Torndayk effekti
qonuni S va R 
o‗rtasidagi aloqalarni aniqlashtiradi, agar mustahkamlanish bo‗lganda. U 
ijobiy bo‗ladi, qachonki rag‗batlantirish, kutilgan natija olinganda, moddiy 
34
Myers, D. G. Psychology. Hope College. Holland, Michigan, 2010. - Р. 554. 


119
rag‗batlantirish yoki salbiy bo‗ladi, qachonki, og‗riq, jazolash, omadsizlik, 
tanqidiy ogohlantirish yuz berganda. Insoning xulq-atvori ko‗pincha ijobiy 
qo‗llab-quvvatlashni kutgandan, ba‘zan salbiy kuchlar qochishga sabab 
bo‗ladi.
Shunday qidib, bixeviorizm yo‗nalishiga ko‗ra shaxs individga nisbatan
ongli tartibga solingan instiktlar, sotsiallashgan emotsiyalar, yangi 
ko‗nikmalarni shakllanishiga ko‗maklashuvchi plastiklik, muhitga 
molashuviga ko‗maklashuvchi va ularning saqlashga xizma qiluvchi 
qobiliyatlarni o‗zlashtirishida namoyon bo‗ladi.
Bu shaxsning uyushgan va nisbatan barqaror ko‗nikmalar tizimidan 
iborat ekanligini anglatadi. Oxirgi barqaror xulq-atvor asosini ularning yangi 
hayotiy 
vaziyatlarga 
moslashuvi, 
o‗zgarishi yangi ko‗nikmalarni 
shakllanishiga olib keluvchilar tashkil etadi.
Bixevioristlar odamni u yoki bu harakatlar, reaksiyalar, xulqatvorni
programmalashgan, aniqlovchi, o‗rganuvchi mavjudoddir. O‗zgarishlar va 
mustahkamlash o‗zgarganda uni talab etiladigan xulqatvorga programmalash 
mumkin.
Bixeviorizm mazmuniga psixolog Tolmen S-R reaksiyaga shubha bilan 
qarash orqali, unga o‗zgarish kiritishga erishdi. U ushbu sxemaga o‗zgarish 
kiritdi va uni S-I-R tarzda ifodalashga olib keldi. Bu yerda Iindividning
irsiyatiga, fiziologik holatlari, oldingi tajribasiga bog‗liq bo‗lgan psixik 
jarayonlar.
 
B.Skinnerning operant bixeviorizmi
Berris Frederik Skinner 1904 yil pensilvaniya shtatidagi, Saskuexanneda 
tug‗ilgan. Uning oilaviy muhiti samimiy va erkin, intizom qattiq bo‗lgan, 
hamda munosib xizmat ko‗rsatganda rag‗batlantirilgan.Skinner butun 
yoshligi davrida roliklik samakatlarni, korusellarni, aravalarni konstruksiya 
qilish bilanko‗p shug‗llangan.Bu yoshlikdagi ixtirolar kelajakda uni 
harakatlarini kuzatish modifikatsiyasiga qiziqishidan darak berardi.Uni 
shuningdek, maktabda o‗qishga qiziqishi katta bo‗lgan, hamda unga bilim 
bergan o‗qtuvchilarini iliqlik bilan xotiralaydi.
Skinner 1926-yilda Gamilton kolledjida o‗qib, gumanitar fanlar, ya‘ni 
ingliz adabiyoti bo‗yicha bakalavr darajasini olgan.Skinner o‗z xotiralarida 
talabalik hayotiga haqiqiy moslasha olmaganligini aytadi.Kolledjni bitirgach 
u ota-onasining uyiga qaytib kelgan va yozuvchilik bilanyozuvchilik bilan 
shug‗ullanishga harakat qilgan, lekin bu orzusi ro‗yobga chiqmagan.Skinner 
hotirasida maqsadsiz o‗qiganligini, kemalar modelini yasaganligini, rayalda 
rayal chalganligini, o‗zi ixtiro qilgan radiosini eshitganligini, mahalliy 
gazetalarda yumar maqolalar chop etganligini, ammo boshqa hech narsa 
yozmaganligini va psixiatrga ko‗rinishni o‗ylab ko‗rganligini aytgan.


120
Skinner yozuvchi bo‗lishdan voz kechib Garvord Universitetiga 
psixologiyani o‗rganish uchun o‗qishga kiradi.U bu sohada hammadan 
orqada ekanligini tushunib, o‗ziga qattiy o‗quv jadvali o‗rnatadi va bunga 
ikki yil davomida qat‘iy amal qilib keladi.
1931-yilda doktor darajasiga loyiq topiladi.1931-1936-yillarda Skinner 
Garvardda ilmiy ish bilan shug‗ullanadi, u o‗zini ilmiy qarashlarini 
hayvonlarning asab sistemasini o‗rganishga qaratgan. 193645 yillarda u 
Minisot Universiteti o‗qtuvchisi bo‗lib ishladi.Bu davrda Skinner juda ko‗p 
ijodiy ishlar bilan shug‗ullangan va AQSh da yetakchi bixiviorist sifatida 
tanilgan. 1945-47 yillarda u Indiana shtati universiteti psixologiya kafedrasi 
mudiri lavozimida ishlagan, 1947-74 yilga qadar Garvordda notiq bo‗lib 
ishlagan va nafaqaga chiqqan.Skinnerning ilmiy faoliyati juda ko‗p 
taqdirlangan.Jumladan 
ilmiy 
faoliyatlari 
uchun 
prezident 
medalini 
olgan.1971-yilda Amerika psixologlari assosatsiyasining quydagi yozuvlari 
bitilgan ―Xulq-atvorni o‗rganish revalyusiyasini amalga oshirishda 
psixologik tekshiruvchilar pioneri, nazariya lideri, texnalogiya ustasi‖ oltin 
medaliga sazovor bo‗lgan. Skinnerga 1990-yilda Amerika psixologlari 
assosatsiyasi prezidenti Sinnerga tashakkur bildirgan.Skinner ko‗pgina 
kitoblar muallifi bo‗lgan. U ―Organizmning harakati‖ (1938-yil), ―Uoldin-2‖ 
(1948-yil), ―Insonning Xulq-atvori va fan‖ (1953-yil), ―Verbal Xulqatvor‖ 
(1957-yil) va boshqa bir qator asarlarini yozgan.Uning yozgan asarlaridan 
―Uoldin-2‖ romano kolledj talabalari orasida keng tarqalgan.
Uning tarjimaiy holi ―Tarjimai-hol psixologiyasi tarixi‖ asarining 5-
tomida yoritilgan. Skinner 1990-yilda Leykemiya kasalligi orqali vafot etgan.
Skinnerning nazariyasiga yondashuvlari: Bixeviorizm uchun ―xulq‖ 
asosiy tushunchaga aylanib, uning psixikasi bilan aloqasi cheklab 
o‗tilgan.Ko‗pgina persanolog nazariyotchilar ikki xil yo‗nalishda ishlaydilar:
1)Albatta, insonlarning barqaror bir-birlatidan farqini o‗rganish;
2)Shaxslarni xulq-atvorini turli va murakkabligini gipotitik tushuntirish.
Bu yo‗nalishlar ko‗pgina konsepsiyalarning asosini tashkil qilgan. 
Skinner fikrich mavhum (abstrakt) nazariya majburiy emas.
Individni xulq-atvorini unga tashqi muhitni ta‘sirini o‗rgatish yo‗li bilan 
aniqlash mumkin.
Skinner ta‘kidlashicha psixologiya, ayniqsa o‗qitish yetarli darajada 
rivojlanmagan 
shu 
sababli 
ulkan 
masshtabli 
nazariya 
mavjud 
bo‗lmagan.Shuningdek u, nazariy yo‗nalishda tekshiruvlar o‗tkazish lozim 
emasligini, chunki ular kuzatuv faktorlariga tushuncha berib, hodisalarni turli 
terminlar va o‗lchamlaeda ta‘kidlab,ularni turli me‘yorlarda o‗lchab 
bo‗lmaydi.


121
Skinner insonning xulq-atvor nazariyasini yaratib, psixologlarga soxta 
ishonch paydo qilib, amalda xulq-atvor va atrof-muhit bog‗liqligini ko‗rsata 
olmagan.
Skinner o‗zini nazariyotchi deb hisoblagan va shaxsni o‗rganish 
nazariyasini yaratib bergan.
Skinner o‗z intervyusida:‖ men o‗zga dunyo, aql va asab sistemasini 
nazariyasini yaratib, xulq-atvorni tushuntirishga harakat qilaman. Bunday 
nazariyani muhim va foydali deb hisoblayman.Bundan tashqari bular, xavfli 
hamdir, chunki bezovtalanishga asos bo‗ladi.Men shaxs xulqatvorini umumiy 
nazariyasini xush ko‗raman, chunki ko‗p faktorlarni birlashtirib umumiy 
tushuncha beradi.
Tashabbuskor shaxs doira tashqarisida,Skinner radikal bixeviorist 
sifatida, insonlar tashabbuskorligini va xulq-atvorini ichki faktorlar bilan 
bog‗liq ekanligini inkor etib, (masalan:ongsiz impulslar). Bu konsepsiyalar to 
fikrlar bo‗li, hozirda ham mavjud bo‗lib kelmoqda, chunki xulq-atvorn 
boshqarayotgan atrof-muhitsharoiti inkor etilmoqda.
Tashabbuskor inson, biz boshqacha izohlay olmaganligimiz sababli 
mavjud va xizmat qiladi.Uning mavjudligi bizning nodonligimizga bog‗liq, 
biz xulq-atvor haqida ko‗proq bilganimiz sari, tabiiyki u o‗z 
tashabbuskorligini yo‗qotib boradi.
Shaxsni bilish uchun tashabbuskor shaxsni aqli, sezgi, xarakteri, reja, 
maqsadi va boshqalarn bilish, xulq-atvorni ilmiy analiz qilishga yordam 
beradi.
Skinnerning interopsixik sabablari qarshiligini o‗rganish uchun 
nomaqbul fenomenlari bog‗liq emas, balki turli terminlar bilan atalib, aniqlik 
kiritish mumkin emasligida, fan tarixida ta‘kidlanishicha aqliy xulosalar 
konsepsiyasidan chekinish lizim, ko‗rinishini o‗zgartirmay, emprik o‗rganish 
uchun, masalan iqtidorli talabalarni kolledjdan o‗qishdan chetlatish sababini 
o‗rganib, biz tushuncha berishimiz mumkin, chunki u omadsizlikdan juda 
qo‗rqadi, chunki uning motivi bo‗lmaganligi sababli yoxud u omadsizlikdan 
ongsiz qo‗rqib, o‗z ustida kam ishlaganligi. Bunday talabani o‗qishdan 
chetlatish gipotezalari, tushuntirish bo‗lib, Skinner fikricha , bular hech 
narsani oydinlashtirmaydi, agar barcha motivlari hamda uni o‗qishdan 
chetlatish sabablari aniqlanmasa.
Avvalo, bu holatni kuzatib, so‗ng qo‗shimcha tushunchalar berib aniqlik 
kiritish mumkin. Agar iqtidorli talaba o‗qishdan chetlatilsa, buni sababini 
tekshirish uchun ushbu holatga qonuniy sharoitlar sabab bo‗lishiga ahamiyat 
berish lozim.Masalan: talabani uxlashiga yotoqxonadagi shovqin halaqit 
berganligi sababli, yaxshi uxlay olmay, charchab yaxshi o‗zlashtira 
olmaganligi iqtisodiy qiyinchilik sababli haftasiga 40 soatdan ishlashga 
majbur bo‗lib, shug‗ullanish uchun vaqti yetmasligi yoxud u talabalar 


122
basketbol jamoasida o‗ynaganligi sababli, ko‗p darslarga qatnasha 
olmaganligi sababli o‗zlashtirishi pasayganligi va.h.klar. Skinnerning bu 
tushunchalari, holatga javobgarlikni tashabbuskor shaxsga emas, balki uni 
tevarak-atrofdagi sharoitga bog‗liqligini ko‗rsatadi. Skinner tushunchasi 
bo‗yicha tevarak-atrof, sharoit barcha holatlarni aniqlaydi.
Skinner boshqa nazariyalar bilan solishtirganda oson ziddiyatlashgan 
xarakterdagi nazariyani taklif etmadi. U o‗zining nazariyasida o‗zining 
tadqiqotchilik yo‗nalishida shaxsni yaqqol tarzda ifodalovchi holatni taqdim 
etmadi.
Uning nazariyasi faqatgina shaxsni emas, balki butun xulq-atvorni 
tushuntirishga harakat qildi. Skinner psixologiya aniq dalillar asosida va 
tadqiqotlar laboratoriya sharoitida amalga oshirilishi kerakligini ta‘kidladi. 
Skinner psixologiya xulq haqidagi, organizm nima qilishi haqidagi fan 
ekanligi ta‘kidladi. Uning xulq-atvorni o‗rganishi psixoanalitikka, qirralar, 
ekzistensial, kognitiv, va gumanitstik yondashuvlarga antipoddir. Uning 
yondashuvi nafaqat predmet, metodologiya va maqsadi bilan tafovutlanadi.
Shaxsni tuo‗untirishda kalit sifatida ko‗pgina boshqa nazariyalar 
insoning ichki olamiga nazar soladi. Sabablar, motivlar insonning kamoloti 
va xulq-atvorini yo‗naltiradi hamda har bir insonning ichida kechadi.
Bunga teskari Skinner xulq-atvorni tushuntirishda ichki tomon bilan 
bog‗liq biror bir xulosaga kelmadi. Ongsiz ta‘sirlar, himoya mexanizmlar, 
qirralar va boshqa harakatga keltiruvchi kuchlar ilmiy psixologiyada o‗rin 
olmaydigan jihatlar ham mavjud.
Skinner ham o‗z navbatida fan uchun foydaligidan ichki kuchlar mavjud 
bo‗lishini inkor etmadi. Skinner aniq kuzatib bo‗lmaydigan va fanga 
aloqador bo‗lmagan fiziologik jarayonlarga analogik mulohazalarni qo‗lladi.
Inson bilan bog‗liq bahslar-vaziyatlarda Skinner atrof-olam yoki 
vaziyatlarni e‘tiborga oldi. Eksperimental o‗rganish predmeti jihatidan 
Skinnerning yondashuvi boshqa nazariyachilardan keskin farq qildi. Bir 
qator tadqiqotchilar emotsional beqaror, boshqalar esa me‘yordagi yoki 
o‗rtacha barqarorlikdagi shaxslarga e‘tibor qaratadilar.
Skinnerning xulq-atvor haqidagi insonlarga qo‗llagan g‗oyalari 
kalamush va kabutarlarni xulqini o‗rganish uchun qo‗llanilgan. Inson 
shaxsini haqida xulosalash uchun kabutarni o‗rganish kerakmi?
Skinnerning qiziqishlari bolalar kechinmasi yoki katta yoshdagilarning 
tuyg‗ularini emas, qo‗zg‗atuvchilarga nisbatan xulqiy reaksiyalarni 
aniqlashga qaratilganligini unutmaslik lozim. Stimullarga nisbatan ba‘zan 
javoblar odamlar, ba‘zan hayvonlar yaxshi javob berishlari mumkin. Skinner
inson xulq-atvori boshqa jonzotlar bilan solishtirganda murakkab ekanligini 
e‘tirof etdi. Tafovutlar esa darajali, tabiiy shaklda emas. Fundamental 
jarayonlarda o‗xshashdir deb xulosaladi. Shu bois fan oddiydan murakkabga 


123
qarab o‗rganib, dastlab oddiy jarayonlarni o‗rganishi kerak. Shunday qilib, u 
jonvorlarning xulq-atvorini o‗rganishga jazm qildi. Bu esa inson xulq-
atvoriga qaraganda soddaroqdir deb o‗rganishga kirishgan.
Skinnerning ishi amaliy jihatdan yo‗lga qo‗yilgan . Uning 
tadqiqotlardan olgan terapevtik metodlari har xil kasalliklar, xususan, 
psixoz, aqliy taraqqiyotdan ortda qolish va autizmni davolashda foydalanildi.
Uning xulq-atvorga bag‗ishlangan g‗oyalari bo‗yicha modifikatsiya qilgan 
metodlari maktab, tashkilot, tuzatish muassasalari va kasalxonalarda tatbiq 
etildi.

Download 5,01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   167




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish