O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

O‘zbek tilining qipchoq lahjasi
Bu lahjaga xos xususiyatlar prof. Ye.D.Polivanov, prof. G‘ozi Olim tasniflarida atroflicha berilgan.
g > y: tegdi > tiyd’
g‘ > y: yig‘in > dj’y’n
y > dj: yol > djol, yəmən > djəmən.
Shaxs olmoshlarining jo‘nalish kelishigidagi shakli: mag‘an, sag‘an, o‘g‘an.
Hozirgi zamon davom fe’li -djətir bilan yasaladi.
Qaratqich, tushum kelishigi qo‘shimchalarida t/d/n tovushlari almashinadi: -ning,-ning,-ding,-ding,-ting, -ting,-ni,-ni,-di,-di,-ti,-ti.
Bu lahja o‘zining leksik xususiyatlari bilan farq qiladi.
O‘zbek tilining o‘g‘uz lahjasi
Bu lahjaning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagicha:
a) qipchoq shevalaridagi kabi juft unlilar mavjud;
b) qisqa va uzun unlilar farqlanadi:
a : t, a:d
(hayvon) (ism)
v) so‘z boshida t va k tovushlarining jaranglashinishi mumkin: dil < til, gel < kel
g) k, g tovushlarining yumshalishi.
d) qaratqich kelishigi affiksining -ing,-ing formasida ishlatiladi.
e) bol fe’lidagi b ning tushishi bol > ol... (Xorazmda yashovchi aholining aksariyat ko‘pchiligi o‘g‘uz lahjasiga kiradi).
O‘zbek shevalari va ularning xususiyatlari (y, j, o) oldingi tasniflarda mukammal tarzda berilgan.
Ma’lum bir voha yoki viloyat shevasining tasnifi
Bunday tarzda shevalarimizni tasnif qilish ham oldin amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarda uchraydi. Masalan, F.Abdullayev, A.Aliyev, Saidmuso Rahimov o‘zbek shevalarini guruhlab o‘rganishgan. F.Abdullayev Xorazm shevalarini qipchoq va o‘g‘uz lahjalariga bo‘lgan. A.Aliyev Namangan guruh o‘zbek shevalarini guruhlab tadqiq etgan. Saidmuso Rahimov esa Surxondaryo o‘zbek shevalarini ikkita guruhga bo‘lgan:
1.J-lovchi shevalar (qipchoq lahjasiga xos shevalar).
2.Y-lovchi shevalar (qorluq lahjasiga xos shevalar). Ularda V.V.Reshetov tomonidan talqin etilgan qipchoq va qorluq lahjalariga oid xususiyatlar uchraydi.
Savollar

1. 
   O‘zbek shevalari qachondan boshlab o‘rganilgan?
   
2. 
   Prof. I.I. Zarubin tasnifida o‘zbek shevalari necha guruhga bo‘lingan, nega ?
   
3. 
   Prof. K.K. Yudaxin o‘zbek shevalarini necha guruhga bo‘lib tadqiq etgan?
   
4. 
   Prof. E.D. Polivanov tasnifining o‘ziga xos xususiyatlari nimalarda ko‘rinadi?
   
5. 
   Prof. Ye.D. Polivanov o‘zbek shevalarining qancha dialektga bo‘lgan?
   
6. 
   Prof G‘ozi Olim o‘zbek shevalarini necha lahjaga bo‘lib tadqiq qilgan?
   

Adabiyotlar:
1.Qodirov Q Q. O‘zbek shevalarini o‘rganish va tasnif qilish masalasi. Farg‘ona., 1949.

1. 
   Aliyev A. Namangan guruh o‘zbek shevalari. O‘TA. 5. T., 1969.
   
2. 
   Borovkov A.K. Voprosi klassifikatsii o'zbekskix govorov. // Izvestiya AN UzSSR. 5. T., 1953.
   
3. 
   Reshetov V.V. O‘zbek dialetlarinin monografik o‘rganish. // O‘zbek tili va adabiyoti masalalari. 1. T., 1960.
   
4. 
   Reshetov V.V. O dialektnoy osnove o'zbekskogo literaturnogo yazika. Voprosi yazikoznaniya. 1. T. 1955.
   
5. 
   Reshetov V.V. Klassifikatsiya o'zbekskix govorov Angrenskoy dolini. Byulleten AN UzSSR. 7. T., 1946.