O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

Prof. G‘ozi Olim tasnifi. Prof. G‘ozi Olim o‘zi to‘plagan juda boy faktik materialga suyangan holda 1936 yili Ye.D.Polivanov tasnifi(klassifikatsiyasi)dan so‘ng o‘zbek shevalarini tasnif qildi. Ye.D.Polivanov ma’noga ta’sir qilmaydigan fonetik hodisalarni, tashqi ta’sirni o‘z ishiga asos qilib olganini tanqid qilib, juft unlilarning ma’no farqlash xususiyatiga, lahja, sheva vakillari orasida tushunilmaydigan leksik, morfologik, fonetik xususiyatlarga ko‘ra klassifikatsiya qilishni ilgari surdi. G‘ozi Olim o‘zbek shevalarni uch lahjaga ajratdi:
1. O‘zbek-qipchoq lahjasi, unga to‘rt sheva kiradi: Qirq shevasi, Jaloyir-loqay shevasi, Qipchoq shevasi, Gurlan shevasi. Bu lahjaga Ohangaron vodiysi, Mirzacho‘l, Samarqand, Zarafshon, Buxoro atroflarida, Qashqadaryo, Surxondaryoda yashovchi o‘zbeklar kiradi. Bu lahja vakillari Xorazmda, Andijonda, Namanganda, Qo‘qonda, Qipchoqda, Chimboyda, Qung‘irot rayonlarida hamda Tojikistonda va Afg‘onistonning shimolida yashovchi o‘zbeklar ham shu lahjaga kiradi. bu lahjaning fonetik va morfologik xususiyatlari quyidagicha:
y > dj: yer -djer; yol - djol
q > g‘: aq - ag‘ar; aq - a-; qulaq - qulag‘
p > b: top > tכbi, qat - qab
g,g‘ > y: tegdi - tiydi, yegdi - iydi; yg‘n - djyn
Ko‘plik qo‘shimchasi: -lar,-lər, -nar, -tar, -tər, -dar,-dər.
Hozirgi zamon davom fe’li: -yatir, -djatir.
Bu lahjaga kiruvchi to‘rtta shevaning fonetik-morfologik xususiyati:
1. Qirq shevasida qisqa "i" o‘rnida iy (i:) uchraydi: i:t (it)
Jo‘nalish kelishigidagi kishilik olmoshlari: mag‘an, sag‘an, ugan.
2. Jaloyir - laqay shevasida so‘zning ikkinchi bo‘g‘inida ham "e" tovushi kelishi mumkin: kechen, bergen.
3. Qipchoq shevasida lab garmoniyasi uchinchi bo‘g‘inda ham saqlanadi: Uyugə.
4. Gurlan shevasiga o‘zbek-qipchoq lahjasining hamma xususiyatlarini saqlagan, ammo ayrim so‘zlarda so‘z boshida "dj"ni yo‘qotayotgan o‘zbek shevalari kiradi. Bu shevada bala so‘zining ko‘pligi bag‘alar (bachalar) bo‘ladi.
II. Turk-barlos lahjasiga Toshkent, Qo‘qon, Namangan, Andijon, Marg‘ilon shaharlari va ularning atrofida yashovchi o‘zbeklar kiritiladi. Boshqa joylarda ham bu lahjada gapiruvchilar uchraydi. Bu lahjada jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi qattiq o‘zak unlilar va jarangsiz undosh bilan tugasa -qa, jarangli bilan tugasa -g‘a, yumshoq o‘zak jarangsiz undosh bilan tugasa - ga tarzida qo‘shiladi. Tushum kelishigi qo‘shimchasi: -n’, -ni.
Prof. G‘ozi Olim bu lahjani to‘rt shevaga bo‘ladi:
1. Sayram - Chimkent shevasi.
2. Toshkent-Xovos shevasida tushum kelishigi - ti shaklida bo‘ladi.
Istak fe’li yasovchi -luk: keliyluk. Hozirgi zamon davom fe’li: -vכt ke(l)vכtt, כvכtt, kem’yכt.
3. Andijon shevasida tushum kelishigi -n,-ni,-t,-ti,-d,-di tarzida bo‘ladi. Hozirgi zamon davom fe’li: -yəp, yoyəp bilan yasaladi: keləyəpmən.
4. Namangan shevasida hozirgi zamon davom fe’li qo‘shimchasi -ut kelutt’man, kelmutt’mən.
III. Xiva-Urganch lahjasiga Xiva, Xonqa, Kat; Toshovuz, Eski-Yangi Urganch, To‘rtko‘lda yashovchi o‘zbeklar kiradi. Jo‘nalish kelishik qo‘shimchasi -g‘a,-ga,-a,-ə kabi ishlatiladi. Kelasi zamon fe’li yasovchi affiksi -djaq, -djak. Istak fe’li yasovchi: -l,-li. (keləli, ələl).
Xiva-Urganch lahjasini prof. G‘ozi Olim ikki guruhga bo‘ladi:
1. Xiva shevasi. Bu shevada singarmanizmning saqlanishi, cho‘ziq unlilarga (a:i) ega bo‘lishi, q o‘rnida k undoshining kelishi muhim ahamiyatga egadir.
2. Qorluq shevasi (xususiyatlari berilmagan...)
Bu klassifikatsiyada o‘zbek-qipchoq lahjasidan boshqa shevalarning lingvistik xususiyatlari farqlab berilmaganligi uchun tanqid qilingan.