O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

8- MAVZU. O‘zbek shevalari fonetikasi va fonologik qonuniyatlar.
2 soat)
Reja:

1. 
   O‘zbek shevalari fonetikasi.
   
2. 
   O‘zbek shevalariga oid fonetik xususiyatlar.
   
3. 
   Prof. A.K. Borovkovning birinchi tasnifining shevalar fonetika-siga asoslanganligi.
   

4. O‘zbek tili lahjalarida unlilar.
5. Singarmonizm va uning turlari.
6. O‘zbek shevalari undoshlar.
7. Shevalarda uchrovchi va uchramaydigan undoshlar.
8. Unli va undoshlarning orttirilishi hamda tushib qolishi.
9. Dissimilyatsiya xodisasi.
10. Assimilyatsiya va uning turlari.
Tayanch so‘z va tushunchalar. Muhim fonetik xususiyatlar, singarmonizm, cho‘ziq unlilar, qisqa unlilar, fonetik ultra cho‘ziqlik (emfatik cho‘ziqlik), tanglay uyg‘unligi, lab uyg‘unligi, Toshkent tipidagi y-lovchi shevalar, lab undoshlari, til oldi undoshlari, til o‘rta undoshlari, til orqa undoshlari, bo‘g‘iz undoshi, undoshlarning ortishi va tushib qolishi.
Prof. A.K.Borovkov o‘zbek shevalarini klassifikatsiya qilishda o‘z yo‘liga ega bo‘lgan olimlardan biridir. To‘plab ulgurgan faktik materiallar asosida o‘zbek shevalari klassifikatsiyasining ikki xil variantini taklif qilgan. Bu klassifikatsiyasida o‘zbek dialekt va shevalarini, ulardagi eng muhim fonetik xususiyatlarga ko‘ra ikki gruppaga ajratdi:
1. o- lovchi shevalar. 2. a- lovchi shevalar.
o - lovchi gruppa shevalarga shahar shevalari (Toshkent, Samarqand, Buxoro, Kattaqo‘rg‘on, Andijon, Qo‘qon, Marg‘ilon, Farg‘ona, Qarshi, Jizzah shahar shevalari) va ular atrofidagi rayon shevalarini kiritdi.
A-lovchi gruppa shevalarga esa singarmonizmni saqlagan shevalarni kiritdi. A- lovchi gruppa o‘zbek shevalari (bu gruppa shevalarda uchraydigan fonetik xususiyatga ko‘ra) y-lash va -dj -lash xususiyatiga ko‘ra o‘z navbatida ikkiga ajratiladi:
1) y-lovchi g,g‘ > tegdi - tiyd’
2) dj-lovchi yegdi - iydi, yg‘n - djyn
Y-lovchi gruppaga Janubiy Qozog‘istondagi (Chimkent, Mankent, Turkiston va shu kabilar) o‘zbek shevalari va Janubiy Xorazm shevalari kiritildi.
dj - lovchi gruppaga esa Shimoliy, Xorazm, Surxondaryo, Samarqand, Qashqadaryo oblastidagi qishloq shevalari kiritildi.
y >dj -: yer - djer, yol - djol