O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

O‘zbek tili lahjalarida unlilar. Singarmonizm
O‘zbek xalq shevalari o‘z tarkibida jihatdan murakkabdir. O‘zbek tili dialektlari kompleksi tarkibiga qorluq-chigil-uyg‘ur, qipchoq va o‘g‘uz lahjalari kiritiladi. Bu lahjalarning har biri o‘z navbatida vokalizm jihatidan fonetik noo‘xshashliklarga ega bo‘lgan shevalarga bo‘linadi.
Qorluq-chigil-uyg‘ur lahjasida 10 ta unli fonema bor: i, ’, o‘, u, o‘, a; ə, ye, כ, e.
O‘g‘uz lahjasidagi shevalar esa tovush jihatdan ancha murakkab, chunki ularda ba’zi unli fonemalar sifat jihatdangina emas, balki miqdoriy jihatdan ham farq qiladi. Bu lahjadagi shevalarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, bularda ma’no farqlovchi, ya’ni ma’lum semantik funksiyaga ega bo‘lgan va mustaqil fonema hisoblanadigan alohida cho‘ziq va mutlaq qisqa fonemalardan tashkil topgan bo‘lib, bu fonemalarning soni ba’zi shevalarda 18 taga ham yetadi.
O‘zbek adabiy tiliga asos bo‘lgan shevalarda unli fonemalar soni -8 tadan oshmaydi: a, ə, כ, u, o‘, ye, e, i.
Bunga e fonemasini ham qo‘shamiz.
Toshkent va Samarqand shevalarining vokalizm sistemasi 6 fonemalik (a, ye, כ, u, o‘, e), bu fonemalarning ba’zilari sifat jihatdan farq qiladi.
Toshkent shevalarida: ’, ye, ə, כ, o, u.
Samarqand shevalarida: ’, ye, a, כ, e, u.
Bu holni Buxoro, Qarshi, Xo‘jand, Chust shevalarida ham ko‘rish mumkin.
Iqon shevasida vokalizmi tubandagicha:

	oldingi qator	orqa qator
Qisqa Cho‘ziq	i,ye,e,u, o i:,ye:,e:,u:, o:	i,a,u,o i:,a:,u:,o:

Demak, Iqon shevasi vokalizmida qisqa unlilar to‘qqizta : i; ye, ə, u, ө , i, a, u, o (9). Cho‘ziq unlilar: i:, ye:,e:,u:, ə:,i:,a:,u:,o: (9)

Qo‘qon va Marg‘ilon shevalarida sifat jihatdan farq qiladigan, ammo miqdor jihatdan farqlanmaydigan 7 fonema (’, u, ye, כ, ə, a, e) mavjud.
Toshkent shevalarida ə, כ unlilarini ko‘rsak, Samarqand, Buxoro, Qarshi, Xo‘jand, Chust shevalarida ham ə, כ ni bilgan holda Qo‘qon, Marg‘ilon shevalarida a, ə, כ borligini ko‘ramiz.
Andijon, Shahrixon, Farg‘onaning qishloq shevalari, Turkiston, Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryodagi j-lovchi o‘zbek shevalarida, Ohangaron vodiysining qurama shevalari vokalizmi sostavida 10 ta fonema mavjud: a, ə, ye, כ, o, o‘, u, ө , ’, i.
O‘zbek shevalarida unlilarning cho‘ziq va qisqaligi ham ahamiyatga egadir: a:t(ad) - ism, at - ot.
a:ch (a:sh), a:j - och (qorin och)
ach - och (eshikni och)
o:t (o:d) - o‘t (olov)
ot - o‘t
Xivada yaz //ad.orf.yoz (xat yoz), ya:z // ad.orf.yoz (yoz keldi).
O‘zbek shevalarida ikkinchi darajali cho‘ziq unlilar bor bo‘lib, ular yondosh undoshning tushishi natijasida hosil bo‘ladi: shəhar > shə:ər > shə::r; b כr > bə: tegma > te:mə.
Fonetik ultra cho‘ziqlik (emfatik cho‘ziqlik) jumla ohangdorligi bilan bog‘liqdir:
məm b’lmə:: mən (men bilmayman),
səm b’lmə::sən (sen bilmaysan),
u b’lmə:: d’ (u bilmaydi).
Yaqin kelajakda כ- lovchi, a-lovchi shevalar vokalizmidan e unlisi mustahkam o‘rin oladi.