O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

Unli va undoshlarning orttirilishi hamda tushib qolishi. O‘zbek tilidagi shevalarda nutq jarayonidva unli va undosh tovushlar ba’zan orttiriladi, ba’zan esa tushirilib qoldiriladi.
Unli va undosh toovushlarning orttirilishi so‘zdagi tovushlar miqdorini ko‘paytiradi va shu bilan birga uzaytiradi. Bu hodisa bir tomondan talaffuz qilishni osonlashtirsa, ikkinchi tomondan tilning tarixiy fonetik evolyutsiyasi nuqtai nazardan, ba’zi so‘zlarda orttirilgan tovushlar talaffuz etishni qiyinlashtiradi:
1. Unli orttirilishi: i.
a) so‘z boshida: jl. ilay < lay; ilay qo‘lamiz (loy qilamiz),
b) so‘z oxirida: jl. lapi < lap; lapi urmag‘in (lof urmag‘in)
2. Undosh tovushlarning orttirilishi:
a) so‘z boshida: h
jl həyv כn < əyvən, xəsəl < asəl;
dj jl. djoldam < oldəm,
djibək < ipək
djuzum < uzum
djuzugum < uxugim
g jl chertek < ertak
b) so‘z o‘rtasida: v
ovzi < ozi, suvrat < surat, navmart < nomart; duvchar < duchar
y: neychek < necha; kiytini < ketini; iygə < ega.
v) so‘z oxirida: y:
jl. sərpəy < sarpə; mənikey < məniki; qudey < qudə
n jl ketməkchin < ketməkchi;
berməkchin < berməkchi;
bələ-chəqən < bala-chaqa
q jl mazaq qilip < maza qilip
g) ikki so‘zning tutashgan joyida:
l: hellidi < hel edi;
g: toməngəldə < tomən eldə
y: buyəməs < bu yeməs; shuyəmes < shu yeməs; uy eməs < u yemas.
Tovush orttirilishida boshqa fonetik hodisalar ham bo‘lishi mumkin. Lekin bu so‘zda tovush orttirilishi ekanini esdan chiqarmaylik.
Tovush tushishi hodisasi so‘zdagi unli va undosh tovushlar uchun tegishlidir. Tovush tushish hodisasini tilshunoslikda eliziya hodisasi deb nomlangan. Eliziya hodisasi quyidagicha ro‘y beradi:
1. So‘z o‘zak negizida:
jl. hardar < har’dar // tosh. xərdor. naman. xoddor// ad.orf. haridor.
həmsha < hemishə // ad.orf. hamisha; ek < eki // ad.orf. ikki.
2. So‘z o‘zak - negizlariga qo‘shimchalar qo‘shilganda:
bəllər < bələlər
er: de < eride // ad.orf. eridi.
3. Ba’zi ikki bo‘g‘inli so‘zlar oxiriga unli tovush bilan boshlanuvchi affiks qo‘shilsa, yopiq bo‘g‘indagi unli tushib qoladi:
yl. qכr’n > qכrn’ > qכnn’,
burun burn’ > bunn’ >//murun > murn’ > munn’
boyun > boyn’.
jl. avuz >כvzo‘;
yl. og‘il > og‘l’.
4. Ikki so‘z birgalikda talaffuz qilinganda ikki xil fonetik hodisa yuz beradi:
a) agar ikkinchi so‘z unli bilan boshlansa, birinchi so‘z oxiridagi unli tushuriladi:
jl. əltəig‘əchə < əlti əyg‘əcha; djolqochində < djolqi ichində.
b) agar ikkinchi komponent undosh tovush bilan boshlansa, birinchi so‘z oxiridagi unli talaffuz qilinmaydi:
jl. ekqolini < eki qolini; ekkazungd’ < eki kozungd’; nardjaqa < nari djaqa.
5. O‘zak negiz yoki affiks boshidagi undosh tovushlar tushib qoladi: aydaymiz < haydaymiz; ishə < shishə; bizər < bizlər.
6. So‘z o‘rtasidagi undosh tovushlar tushiniladi: shə:ər < shahar; su:uq
7. O‘zak-negiz yoki affiks oxiridagi undosh tovushlar tushadi: gunכ < gunכh; g’yכ < g’yכh; su < su: < suv; dos < dost (do‘st)
8. Ikki o‘zak-negiz tutashgan joyda yoki affikslar qo‘shilganda o‘zak-negiz boshidagi, oxiridagi undosh tovush tushirib qoldiriladi: barg‘an djog‘ali < bargan djog‘ hali; mag‘anam < mag‘an ham; gəpira ekən < gəpirər ekən; kelə edi < kelər edi.
Dissimlyatsiya so‘zdagi bir-biriga o‘xshash tovushlarning boshqa tovushlarga aylanishi bo‘lib, bu bilan assimilyatsiyaga qarama-qarshi bo‘lgan fonetik hodisadir. O‘zbek shevalarida sonor (l, r, n) tovushlarga ega bo‘lgan so‘zlar dissimilyatsiya hodisasiga uchraydi:
zərər - zələl; devor - dəvol - devol; əndjir - əndjil; romol - yomol
Assimilyatsiya: progressiv assismilyatsiya:
ad.orf. bizni - b’zz’
ad. orf. qorni – q כrr’
ad.orf. shaharni - shə:ərr’
ad.orf. tolni – t כll’
ad.orf. musht - mushsh’
Regressivi assimilyatsiya: ad.orf.berdi – berd’ > bedd’
ad.orf. turdi - turd’ > tudd’
ad.orf.o‘rnim – orn’m > onn’m
ad.orf. zamonlarni – zamכnlərn’ > zamכllərn’
ad.orf.atlas - etlas - > əlləs
Xulosa qilib o‘tganda o‘zbek tili shevalarida fonetik hodisalar amalda bo‘lib turadi. Tovushlarning tushishi va orttishi hodisalari tez-tez qo‘llanib turadi.