O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

Shevalarda egalik qo‘shimchalari
Shevalarga oid egalik qo‘shimchalarini K.Nazarov prof.A.G‘ulomov rahbarligida maxsus o‘rgangan. Bu qo‘shimcha pedmetning uch shaxsdan biriga qarashligini anglatadi va birlik, ko‘plik shakllariga egadir.Bu qo‘shimchalar y-lovchi Farg‘ona va Xorazm shevalarida adabiy tildagiga mos holda teng kelsa ham, boshqa y-lovchi (Jizzax, Toshkent, Parkent) shevalarida va j-lovchi o‘zbek shevalarida farqli xususiyatlarga ega. J-lovchi shevalarda egalik qo‘shimchalari o‘zak-negizning qattiq va yumshoqligiga ko‘ra bir necha variantlarga ega:
Unli bilan tugagan o‘zak-negizlarda
birlik, qattiq o‘zak-negizda
I sh. -m atam toqlum
II sh. -ng atang toqlung
III sh. -si, -su atasi toqlusu
ko‘plik, qattiq o‘zak-negizda
I sh. -miz, -muz atamiz toqlumuz
II sh. -ngiz, -nguz atangiz toqlunguz
III sh. -lari,-lari atalari toqlulari
Unli bilan tugugan o‘zak-negizlarda
birlik, yumshoq o‘zak-negizda
I sh. -m əkəm tulkum
II sh. -ng əkəng tulkung
III sh.–si, su əkəsi tulkusu
ko‘plik, yumshoq o‘zak-negizda
I sh. -miz -muz əkəmiz tulkumuz
II sh.–ngiz -nguz əkəngiz tulkunguz
III sh.-ləri -ləri əkələri tulkuləri
Undosh bilan tugagan o‘zak-negizda
birlik, qattiq o‘zak-negizda
I sh. -im, -um qishlaim, qushum,
II sh. -ing, -ung qishlag‘ing, qushung
III sh. -i, -u qishlag‘i, qushu
ko‘plik, qattiq o‘zak-negizda
I sh. -imiz, -umuz qishlag‘imiz qushumuz
II sh. -ingiz, -unguz qishlag‘ingiz qushunguz
III sh. -lari, -nari,-dari, -tari, qishlaqlari qushlari
Bular aniq egalik qo‘shimchalari sanaladi. Ular gap boshida qaralmish bo‘lib keladi: qushum kəttə.
Shuningdek, -n’k’, -d’k’, -’k’ shakllaridagi egalik ko‘rinishi ham bor, uni adabiyotlarda abstrakt egalik ham deyishadi¹. Ularni olgan so‘zlar gap oxirida kelib ot kesim vazifasida keladi: Bu chəpən meningki, bu qag‘az unungki, uchəskə Lupt’n’k’ (Lutfiniki).
Ba’zi so‘zlarda uchinchi shaxsda egalik qo‘shimchalari ketma-ket qo‘shilishi mumkin: s’yn’s’, yərm’s’, un’s’. Shuningdek, Jizzax va Toshkent (-(u)vuz) shevalarida egalik qo‘shimchalari tushishi ham mumkin: b’zd’ məktəp, s’zd’ q’shlכg‘. Egalik qo‘shimchalari otlarga va sifatdoshlarga qo‘shilib keladi: yeyər’n’ yep, ’chər’n’ ’ch’p (yeyarini yeb, icharini ichib.
Toshkent shevasida egalik qo‘shimchalari:
birlik
I sh. –m, -’m
II sh. –ng, -’ng
III sh. –s’, -’
ko‘plik
I sh. –vuz//-vuzə//-vzə, uvuz//-u:z//-uz//-uvuzə//-uvzə//-u:zə// -uzə
II sh. –y’z// -ylə, -’y’z//-’:z//-’z//-’ylə
III sh. -s’//-lər’, -’//-lər’
Mirishkor shevasida:
I sh.oyim oyuvuz
II sh. oying oyiyiz
III sh. oyi oyləri
I sh.kitכvum kitכvuz
II sh.kitכvung kitכviyiz // kitכvləriyiz
III sh.kitכvi kitכvləri