O'zbеkiston rеspublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi samarqand davlat chet tillar instituti

O'ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA
O'RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT CHET TILLAR INSTITUTI
ROMAN GERMAN TILLARI FAKULTETI
“O’rganilayotgan til nazariy aspektlari” fanidan



Mavzu: “Tana a’zolari ishtirok etgan italyancha iboralarda inson obrazining ifodalanishi”
(Immagine umana nei modi di dire ed espressioni idiomatiche italiane che contengono parti del corpo)

Bajardi: 406 italyan guruhi talabasi Anorboyeva Munisa
Ilmiy rahbari: Katta o’qituvchi B.M.Sadikova


SAMARQAND -2022
REJA:
Kirish
I bob. Xalq o'ziga xosligini ifodalashda iboralarning o'rni
1.1. Tilshunoslikda iboralarning o'rganilishi
1.2. Italyan xalq iboralarida obrazlar xilma-xilligi
I bobga xulosa
II bob. Tana a'zolari ishtirok etgan italyancha iboralar va ularda inson obrazining ifodalanishi
2.1. Tilshunoslikda somatizm tushunchasi
2.2. "Capo" (testa, cranio, mente) so'zlari ishtirokidagi iboralar va ularda inson obrazining ifodalanishi
2.3. "Mano" (braccio, avambraccio, polso, dita, falanghe) so'zlari ishtirokidagi iboralar va ularda inson obrazi ifodasi
2.4. "Corpo" (membro, organi) so'zlari ushtirokidagi iboralar va ularda inson obrazi ifodasi.
Xulosa
Foydalanilgam adabiyotlar ro'yxati

KIRISH
Har bir millat o‘zida ma’lum bir milliy an’analarni aks ettiradi. Ya’ni har bir xalqning, millatning o‘z milliy an’analari, urf-odatlari mavjud. Bu ma’noda har bir inson ana shu milliylikni o‘zida aks ettiruvchi muayyan madaniyat, til , tarix, adabiyotga aloqador bo‘ladi. Ma’lumki, til ijtimoiy hodisa bo‘lish bilan birgalikda madaniyat bilan ham uzviy bog‘liqdir.
Italyan tili ko’p yillik tarixga ega. Bu vaqt ichida u odamlar muvaffaqiyatli, yaxshi maqsadli va chiroyli deb topilgan ko'plab iboralarni to'pladi. Shunday qilib, tilning alohida qatlami - frazeologiya, mustaqil ma'noga ega bo'lgan to'plam iboralar to'plami paydo bo'ldi. Tilni, shu jumladan italyan tilini yaxshi bilish, uning frazeologiyasini bilmasdan mumkin emas. Frazeologiyani bilish ham badiiy, ham badiiy adabiyotlarni o'qishni sezilarli darajada osonlashtiradi. Frazeologik birliklardan oqilona foydalanish nutqni idiomatik qiladi. So'zma-so'z tarjima qilinmagan, ammo qayta o'ylangan holda idrok etilgan frazeologik iboralar yordamida tilning estetik jihati kuchayadi. “Idiomalar yordamida, turli rang soyalari yordamida tilning informatsion jihati bizning dunyomiz, hayotimiz hissiy-intuitiv tasviri bilan to'ldiriladi”. Ushbu ishning maqsadi badiiy va adabiy manbalardan olingan zamonaviy italyan tilining frazeologik birliklarini o'rganishdir.
Italyan tilini chet tili sifatida o‘rganayotganlar uchun tilning bu qatlamini o‘zlashtirish qiyin, biroq frazeologik birliklarni o‘zlashtirganimizdan so‘ng biz italyanlardek gapira boshlaymiz, ularni yarim so‘zdan tushunamiz, nutq tayyorgarligimiz keskin ortadi. Biz o'z fikrimizni qisqacha va juda aniq ifoda eta olamiz, uning ifodalanishining to'g'riligiga ishonch hosil qilamiz.

I bob. Xalq o'ziga xosligini ifodalashda iboralarning o'rni

Har bir xalq tilidagi maqol va iboralar asrlar davomida juda katta hayotiy tajribalar asosida sayqallanib, turli vositalar bilan kelajak nasllarga meros qilib qoldiriladi. Shu sababdan ham ular bebaho meros hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, xalqning benihoya boy tarixiy-madaniy, etnik-ma’naviy tajribalari, ichki kechinmalari, his-tuyg‘ulari, ya’ni uning o‘zigagina xos olamning lisoniy manzarasi til vositasida shakllangani kabi mazkur tajribalarning barchasi aynan xalqning tilida o‘z ifodasini topadi.
Iboralar har bir tilning muhim va o‘ziga xos birliklaridan biri ekan, ular vositasi orqali o‘sha xalq madaniyati, o‘ziga xos xususiyatlari bilan yaqindan tanishish mumkin. Maqola doirasida “qo‘l” va “oyoq” somatizmlari ishtirok etgan iboralarning zamonaviy tilshunoslikda o‘rganish masalalari va mazkur iborlarda inson obrazining namoyon bo‘lishiga oid ilmiy ishlar ko‘rib chiqilgan.
Frazeologizmlar tuzilishi, leksik–semantik, funksional–uslubiy va sintaktik vazifalari, shuningdek, o‘ziga xos shakllanish xususiyatilariga ega bo‘lgan til birligidir. Frazeologiya – tilshunoslikning biror tilga xos barqaror so‘z birikmalarni va iboralarni o’rganadigan bo’lim.
Frazeologiya nazariyasiga dastlab fransuz tilshunosi Sh.Balli asos soldi. Ferdinand de Sossyur o‘z davrida frazeologizmlarni tildagi tayyor birliklar sifatida qayd etgan edi¹. Amerikalik tilshunos olim Uolles L.Cheyf frazeologik birliklar haqida, til taraqqiyotining ma’lum bosqichida yuzaga kelgan o‘zgarishlar yangi qoliplar ma’nolarni yaratadi, ularni ifodalashda alohida shart bo‘lmay, balki biror eski, ya’ni tilda avvaldan mavjud bo‘lgan materiallardan foydalaniladi, degan edi². Frazeologiya sohasida rus tilshunosligi katta tajriba to‘pladi. Ilk bor A.Shaxmatov, A.Peshkovskiylar tarafidan o‘rganilgan frazeologizmlar keyinchalik V.Vinogradov, B.Larin, N.Shanskiy, A.Smirnitskiy, A.Kunin, V.Jukovlar tomonidan rivojlantirildi. Mazkur olimlar frazeologizmlarni Grammatik, semantik, funksional- uslubiy jihatlardan o‘rganishdi.
Tilshunoslikda frazeologiya atamasi Sharl Balli tamonidan ishlatilib, stilistika fani bilan qo’shib o’rganilgan, lekin frazeologiyani fan sifatida tan olish fikrini bildirgan taniqli tilshunos olim prof. E. F. Polivonovdir. Shu fikrni qullab quvvatlagan olimlardan yana biri mashhur tilshunos olim V.V.Vinogradovdir. U o’zining qator ilmiy tadqiqotlarida rus tilidagi frazeologik birikmalar ta‘limotlarni yig’adi va ularni semantik jihatdan guruhlarga bo’lib chiqadi. E.D.Polivanov va V.V.Vinogradovlar tomonidan o’rtaga tashlangan frazeologiya haqidagi fikrlar keyinchalik bu sohada ko’plab tadqiqotlarning yuzaga chiqishiga turtki bo’ldi. Lekin hozirga qadar frazeologiyani fan sifatida qarash yoki qaramaslik haqidagi fikrlar o’z yechimini to’laligicha topgan emas. Idioma frazeologizmlar, frazeologik birikmalar va turg’un iboralar (maqol va matallar, gapga teng boshqa frazeologizmlar) orasidagi bir qancha farqlarga qarab bir qancha olimlar frazeologiyani 2 xil: tor va keng ma‘noda izohlaydilar. Uni keng ma‘noda anglaganda (L.P.Smit, V.P.Jukov, V.N.Teliya, N.M.Shanskiy) frazeologiya ichiga maqol va matallar, xalq og’zaki ijodiga mansub bo’lgan iboralar, bir qancha so’zlashuv shakillarini (salomlashish, xayrlashish iboralarini) ham kiritishadi. Ammo frazeologiyani keng ko’lamda tushunish masalasi haligacha ham o’z yechimini topgani yo’q desak aslo mubolag’a bo’lmaydi.
Xususan, o‘zbek tilining FBlari (frazeologik birliklari) ham har taraflama tadqiq etildi. Sh.Raxmatullayev, Y.D.Pinxasov, A.Shomaqsudov, M.Xusainovlarning nomzodlik dissertatsiyalarini o‘zbek frazeologiyasiga doir dastlabki ishlar qatoriga kiritish mumkin. Agar Sh.Raxmatullayevning nomzodlik dissertatsiyasida o‘zbek tiliadagi fe’l iboralarning Grammatik xususiyatlarini o‘rganish ishi boshlab berilgan bo‘lsa, olim 1966 yilda himoya qilingan doktorlik dissertatsiyasi va shu asosda e’lon qilingan “O‘zbek frazeologiyasining ba’zi masalalari” nomli monografiyasi bilan tilimizdagi FBlarni lug‘aviy birlik sifatida o‘rganishni asosladi. Bu ishda FBlardagi polisemiya, sinonimiya, variatsiya, antonimiya, omonimiya hodisalari boy faktik material tahlili asosida chuqur tadqiq etilib, iboralarning lug‘aviy birlik sifatidagi boshqa belgi-xususiyatlarini tekshirishga yo‘l ochilgan³.
Mazkur ishlarda frazeologiya doirasi keng va tor tushunilgan. Frazeologiyani keng tushunuvchi olimlar uning tarkibiga maqollar, matallar, aforizmlarni kiritsalar, uni tor ma’noda tushunuvchi olimlar faqat iboralarning o‘zi bilan cheklanadilar.
Frazeologiya o‘zi bu nima? Frazeologiya yunon tilidan olingan bo‘lib, “phrasis” – ifoda, ibora va “logiya” – o‘rganaman, ya’ni iboralarni o‘rganaman degan ma’noni bildiradi. Ibora ikki va undan ortiq so‘zlardan tarkib topgan lug‘aviy birlik bo‘lib, xuddi so‘z kabi lug‘aviy ma’noni anglatadi. Xuddi so‘z kabi yaxlit bir ma’noni anglatadigan bunday til birligi frazeologik birlik yoki frazeologizm deyiladi. Ibora tuzilishiga ko‘ra so‘z birikmasiga o‘xshab ketsa ham nutq birligi sanalgan bunday birliklardan tamoman farq qiladi. U so‘z birikmasi kabi har gal nutqning o‘zidagina yuzaga kelmaydi. Til birligi sifatida nutqqacha tayyor holda mavjud bo‘ladi. Shunga ko‘ra iboralarni tilshunoslikda turg‘un so‘z birikmasi deb ham yuritiladi. So‘z birikmasining tarkibidagi so‘zlar o‘z leksik ma’no mustaqilligini saqlagan bo‘ladi. Iboraning tarkibidagi so‘zlar esa o‘z leksik ma’nosi bilan qatnashmaydi, ma’nosini yo‘qotgan bo‘ladi. Iboralar ham so‘zlar kabi ifoda va ma’no butunligiga ega. So‘zning ifodaviy tomonini tovushlar tashkil etsa, iboraning ifoda tomonini esa so‘zlar tashkil etadi.