etishning aniq belgilangan rejasi bo‘lishi kerak. Nutqdagi fikrlarni birinchi va
ikkinchi darajali tarzda tuzib, ularni o‘zaro bog‘lab tinglovchilarni nutq rejasi bilan
tanishtirish lozim.
Notiq fikrlarini o‘zi yoki tinglovchilar hayotidan olingan misollar asosida
isbotlashga harakat qilsa, mavzuga doir subyektiv fikr mulohazalarini bildirsa, nutq
yana ham ishonarli va ta’sirli bo‘ladi.
Nutqning ta’sirchanligiga erishishda tilning tasviriy vositalari hisoblangan
metafora, metonimiya, sinekdoxa, o‘xshatish, epitet,
takror va adabiy
ko‘chimlarning ham roli kattadir. Bulardan tashqari nutqda ta’sirchanlikni
ta’minlash uchun maqollardan, matallar, hikmatli so‘z va iboralardan, ayniqsa,
frazeologizmlardan unumli foydalanish zarur. Ayni shu jihatlar obrazlilik xislatini
ham o‘zida birlashtiradi. Tadqiqotlarda ifodalilik, obrazlilik, jo‘yalilik kabi sifatlar
ta’sirchanlikni
ifodalash
nuqtayi
nazaridan
tahlil
etilgan.
Professor
N.Mahmudovning tadqiqotlarida nutqning bu sifati ifodalilik tarzida izohlangan.
Ammo ta’sirchanlik keng qamrovli tushuncha bo‘lib, u yaxlit yaxshi nutqqa xosdir.
Tabiiyki, har qanday nutqning asosiy maqsadlaridan biri eshituvchlarning ongiga
ta’sir etishdan iborat. Bu maqsadni amalga oshirishda nutqning barcha
kommunikativ sifatlari u yoki bu darajada ishtirok etadi.
Ifodalilik nutqning
tarkibiy tuzilishi va boshqa lisoniy xususiyatlariga ko‘ra tinglovchi yoki o‘quvchi
diqqatini o‘ziga jalb qila olishdan iborat kommunikativ sifatidir.
42
Avvalambor, barchangizni sog‘-omon ko‘rib, sizlarga, sizlar orqali butun
Qashqadaryo ahliga o‘zimning chuqur hurmatimni bildirishdan xursandman.
Hammangizga yaxshi ma’lum: Qashqadaryo mening hayotimda, mening
taassurotimda alohida o‘rin tutadi. Shuning uchun ham Qashqadaryo ahli va
faollari bilan ko‘p vaqt uchrashmasam, sizlarni sog‘inib qolganimni sezib
turaman.
Bugun mana shu zalda siz, azizlar bilan uchrashuvda men xuddiki o‘z yaqin
do‘stlarimni ko‘rgandek bo‘laman. Oradan qancha vaqt o‘tmasin, men ayni shu
42
Абдусаидов Абдували. Нутқ маҳорати. “Нутқ маданияти-нинг ҳозирги давр муаммолари” танланма
фанидан ўқув қўлланма. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2014, 101-бет.
zaminda sizlar bilan yaxshi-yomon kunlarda birga bo‘lganim, non-tuzingizni
tatiganim – bularning barchasi hech qachon yodimdan chiqmaydi.
Qashqadaryo, haqiqatan ham, bag‘ri daryo, beqiyos o‘lka. Bu voha
odamlari bilan birga ishlash nasib etgani, hayotimning eng jo‘shqin, eng
harakatchan davrida mard va tanti Qashqadaryo ahli bilan bir tanu bir jon bo‘lib
mehnat qilganim, menga shunday hayot maktabini o‘tash baxtini bergani uchun
taqdirdan minnatdorman.
43
Siyosiy arboblar nutqlarida ta’sirchanlik va obrazlilik sifatlariga juda katta
e’tibor qaratilishini barcha nutqlari xalq qalbiga tez yetib borishiga qarab bilib
olish mumkin. Yana siyosiy arboblarimiz nutqlarida nutqning sofligiga ham
yuksak e’tibor berilishini nutqlari orqali bilishimiz mumkin. Ularning heсh bir
nutqida nutqning tozaligiga salbiy ta’sir qiladigan so‘zlarni uchratmaymiz:
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov nutqidan:
Barchamizga yaxshi ayonki, har bir inson avvalo Ollohning marhamati
bilan, ona zotining o‘z bolasini yuragi ostida asrab, to‘qqiz oy davomida tortgan
mashaqqatlari tufayli dunyoga keladi.
Shu bois hammamiz Yaratganning buyuk mo‘jizasi bo‘lgan aziz ayollarimiz
timsolida hayot abadiyligini ta’minlab kelayotgan tabarruk zotlarni ko‘ramiz.
Yer yuzida hayot paydo bo‘libdiki, odamzot mo‘tabar ona siymosi oldida
hamisha ta’zim qiladi. Muborak hadislardagi “Jannat – onalarning oyog‘i
ostidadir” degan so‘zlar ham ana shu yuksak mehr va ehtiromning yorqin
ifodasidir.
Ayollarga sharqona ehtirom va e’zoz ko‘rsatish – biz uchun ota-
bobolarimizdan qolgan ibratli meros bo‘lib, biz bunday an’analarimizga doim
sodiq bo‘lib yashaymiz.
44
43
Prezident.uz.// www.google.co.uz/#q=islom+karimov+nutqlari&btnK=Поиск в Google// 28.09.2013. Prezident
Islom Karimovning Xalq deputatlari Qashqadaryo viloyati kengashining navbatdan tashqari sessiyasidagi nutqi
˃27.01.2017.
44
Prezident.uz.// www.google.co.uz/#q=islom+karimov+nutqlari&btnK=Поиск в Google// 17.01.2015. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2014-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari
va 2015-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan
Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. ˃ 27.01. 2017.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev nutqidan:
Fursatdan foydalanib, sizlarga, sizlar orqali o‘zining yorqin iste’dodi, bilim
va mahorati, fidokorona mehnati bilan jamiyatimizning ma’naviy taraqqiyotiga
munosib hissa qo‘shib kelayotgan barcha ijodkor ziyolilarimizga yuksak hurmat va
ehtiromimni bildirib, samimiy tilaklarimni izhor etaman.
Inson qalbini, uning dard-u tashvishlarini, xalqning orzu-intilishlari,
Vatanga muhabbat va sadoqat tuyg‘usini betakror so‘z, ohang va ranglarda
tarannum etishni o‘z hayotining ma’no-mazmuni deb biladigan siz, muhtaram ijod
ahlining mehnati naqadar mashaqqatli, mas’uliyatli va sharafli ekanini barchamiz
yaxshi bilamiz.
Xullas, Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov va Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyevning samarali nutq uchun kerak boʻlgan
barcha jihatlar hamda
nutqninig asosiy kommunikativ sifatlari: nutqning toʻgʻriligi, nutqning aniqligi,
nutqning mantiqiyligi, nutqning tozaligi, nutqning ta’sirchanligi, nutqning
maqsadga muvofiqligi kabi jihatlar yaqqol koʻzga tashlanadi. Siyosiy
arboblarimizning notiqlik mahorati qirralari nihoyatda yetukligi va ajoyib
notiqligini yuqoridagi nutqlarining oʻziga xosliklari
orqali yana bir bor amin
bo‘ldik.
Do'stlaringiz bilan baham: 
