|
Nutqning mantiqiyligi.
“Aristotel insonning eng xarakterli xususiyati
–
fikrlarini isbotlay olishi deb bilgan. Qadim Xitoy va Qadimgi Hind notiq va
mantiqshunoslari fikrni asoslash jarayonini diqqat bilan o‘rgangan. Buyuk
ajdodlarimizdan biri Farobiy esa fikrni asoslash to‘g‘risidagi ta’limotni mantiq
ilmining asosiy tayanchi deb hisoblagan.
Tinglovchilarga haqiqatni yetkazish va ularni u yoki bu fikrning to‘g‘riligiga
ishontirish bilan bog‘liq har qanday nutqiy jarayon o‘zaro bog‘liq uch unsurdan
tashkil topadi.
Birinchi unsur
–
isbotlanishi kerak bo‘lgan fikr. Ikkinchisi
–
fikrning
to‘g‘riligini isbotlovchi asos va dalillar. Uchinchisi
–
namoyish, ya’ni fikr va asos
(dalil)lar o‘rtasidagi aloqani ko‘rsatuvchi mantiqiy bog‘lanish.
Fikrlashning mantiqiyligini ta’minlashda bu uch unsur borasida shakllangan
qoidalarga rioya etish muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga aytish lozimki,
fikrlash jarayonida mantiqiy xatolar mantiqiy fikrlash madaniyatining zaifligi va
fikriy pala-partishlik oqibatida vujudga keladi yoki tinglovchilarni ongli ravishda
adashtirish, bahs-munozarada qanday bo‘lmasin yutib chiqishga intilish istagidan
kelib chiqadi.
23
“Auditoriya bilan muloqotga kirishar ekan, notiq uni o‘z fikrlariga
inontirishi, mafkuraviy oziq berishi, odamlarning ongini o‘zgartirishi lozim. Notiq
nutqining ta’sirchan va ishonarli bo‘lishida asosiy shartlardan biri esa fikrning
mantiqiyligidir”.
“Demak, notiqning muvaffaqiyati uning qay darajada mantiqning asosiy
qoidalarini bilishi va ularga rioya etishiga bog‘liq. Shuning uchun pedagogika,
psixologiya, tilshunoslik bilan bir qatorda mantiq nutqning uslubiy asosini tashkil
22
Расулов Р., Ҳусанов Н., Мўйдинов Қ. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. – Т.: Iqtisod-moliya, 2006, 26-
б.; Қудратов Т. Нутқ маданияти асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1993, 58-б
.
23
Саидов У. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. – Тошкент: Akademiya, 2007, 116-б. Мавзуни ёритишда
ушбу китобнинг 118-бетидан ҳам иқтибослар келтирилди
.
etadi va omma oldida nutq so‘zlash, targ‘ibot-tashviqot olib borish mahoratini
o‘rganishda amaliy asos vazifasini o‘taydi. Mantiqiy nutq tinglovchilarni butkul
jalb etish, ayrim o‘rinlarda esa ularga gipnotik ta’sir o‘tkazishga qodir. Va
aksincha, bayondagi izchillikning yo‘qolishi, fikrning mavhumligi va
isbotlanmaganligi nutqning tasir kuchini yo‘qqa chiqarishi va notiqning obro‘sini
tushirishi mumkin”.
Nutqning mantiqiyligi uning asosiy sifatlari – to‘g‘rilik va aniqlik bilan
chambarchas bog‘langandir. Chunki grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilmagan nutq
ham, fikrni ifoda etish uchun muvaffaqiyatsiz tanlangan leksik birlik ham
mantiqning buzilishiga olib kelishi tabiiydir. Mantiqiy izchillikning buzilishi
tinglovchi va o‘quvchiga ifodalanayotgan fikrning to‘liq borib yetmasligiga,
ba’zan
umuman anglashilmasligiga sabab bo‘lishi
mumkin. Nutqni
shakllantirishdagi e’tiborsizlik oqibatida ba’zan mantiqsizlik ham yuz beradi.
Nutqning mantiqiy bo‘lishi so‘zlovchi yoki yozuvchining tafakkur qobiliyati
bilan bog‘liq. Shuning uchun mantiqiylik faqatgina til hodisasi sanalmasdan, tildan
tashqarida bo‘lgan omil sifatida ham qaraladi. Ya’ni bunda notiqdan faqatgina tilni
yaxshi bilish emas, o‘zi mulohaza yuritayotgan mavzu atrofida keng bilimga ega
bo‘lish ham talab qilinadi.
“Nutq madaniyati asoslari” asarida mantiqiylikni ikki guruhga bo‘lib –
predmet va tushuncha mantiqiyligi tarzida o‘rganish tavsiya etilgan. Predmet
mantiqiyligi nutqdagi til elementlari bilan real voqelikdagi predmet va
hodisalarning mazmuniy aloqasi hamda munosabatidir. Tushuncha mantiiqiyligi
esa nutqda mantiqiy tafakkur qurilishi va uning til elementlari semantik
aloqadorligida mantiqiy rivojlanishning aks etishidir.
Ko‘rinadiki, so‘zlarning o‘zi ifodalayotgan predmet va hodisalarga mos
ravishda fikrni aniq ifodalashi predmet mantiqiyligi bo‘lsa, so‘z birikmalarining,
gaplarning, abzatslarning, hatto butun-butun matnlarning bir-biriga mosligi, fikrni
izchil davom ettirishga bo‘ysundirilishi tushuncha mantiqiyligidir.
Tushuncha mantiqiyligi haqida aytilgan fikrdan xulosa chiqarish mumkinki,
nutq mantiqiyligining asosiy lingvistik sharti – leksik-semantik va sintaktik
me’yorga amal qilishdir.
Tushuncha mantiqiyligi alohida olingan matnda fikriy ketma-ketlik,
mantiqiy izchillik bo‘lishini taqozo qiladi. Ammo bu talabni nutqiy jarayonning
hamma ko‘rinishlarida ham o‘rtaga qo‘yib bo‘lmaydi. Masalan, vazifaviy
uslublarda, xususan, ilmiy va badiiy nutq uslublarida bu talabga qanday amal
qilinishini olib ko‘raylik. Ilmiy uslubda yozilgan asarlar yaxlit bir qurilishga ega.
Unda kirish, asosiy qism va xulosa mavjud bo‘lib, ular yagona bir halqaga
birlashadi. Matnda bayon qilinayotgan fikrlar qat’iy izchillikda bayon qilinadi.
Badiiy nutq qurilishi esa biroz boshqacha. Fikrlar bir maromda bayon etib
kelinadi-yu, birdaniga uzilish yuz beradi va endi boshqa voqealar hikoya qilib
ketiladi. Bu narsa go‘yo mantiqiy izchillikka putur etkazganday ko‘rinsa-da, aslida
unday emas. Badiiy asarlar, xususan, qissa, roman kabi janrlardagi keng
ko‘lamlilik tasvir kompozitsiyasini ana shunday tuzishni taqozo qiladi. Mantiqqa
putur etmaganligi bunday asarlarning oxirida ma’lum bo‘ladi.
Tadqiqotchilarning fikricha, mantiqiy nutq deganda yaxlit bir tizim asosida
shakllangan, fikrlar rivoji izchil bo‘lgan, har bir so‘z, ibora aniq, maqsadga
muvofiq ravishda yuzaga keladigan nutq tushuniladi.
24
Notiq nutqi mantiq qoidalariga muvofiq bo‘lishi uchun quyidagi talablarga
javob berishi lozim:
- nutq aniq, ravshan bo‘lishi kerak;
- nutqda fikr (bayon) izchilligi saqlanishi kerak;
- nutq jarayonida fikriy ziddiyat bo‘lmasligi kerak;
- fikrlar dalillangan bo‘lishi kerak.
Mazkur talablar rasmiy mantiqning to‘rt asosiy qonuni: e’tirof qonuni,
qarama-qarshilik qonuni, uchinchisini inkor etish qonuni va etarli asos qonuni
bilan chambarchas bog‘liq.
24
Каримов С., Маматов Х., Бўриев И. Юристнинг нутқ маданияти. Дарслик. – Тошкент, 2004.
Do'stlaringiz bilan baham: |
