O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. B. Mirzajonova

Shlakning ajralishi.
Pechga flyus sifatida kiritilgan ohaktosh (CaCO
3
) 
900ºC haroratli zonada CaO va CO ga parchalanadi. CaO raspar zonasi yaqinida 
SiO
2
, Al
2
O
3
, FeO va boshqa begona jinslar bilan birikib dastlabki shlak ajrala 
boshlaydi, u o’txona tomon oqa borib yuqori temperaturada qizib koks kulini, 
qayrilmay qolgan oksidlar va begona jinslarni o’zida eritadi. Shlakda juda oz 
miqdorda FeO bo’ladi. 
Temirning qaytarilishi va shlak hosil bo’lish jarayonlarining ma'lum ketma - 
ketlikda 
kechishi 
ajraluvchi 
shlakning 
kimyoviy 
tarkibi, 
suyuqlanish 
temperaturasiga bog’liqdir. Masalan, Mn qaytarilib, cho’yanga o’tadi. Agar 
tarkibida Si ko’proq bo’lgan cho’yan olinadigan bo’lsa, aksincha, shlakda ohak 
miqdori kamroq bo’ladi. 
Shlakning muhim harakteristikalaridan biri asosli va kislotali oksidlarning 
o’zaro nisbatlaridadir: (CaO + MgO) : (SiO
2
+ Al
2
O
3
) va bu nisbat cho’yanlar 
ishlab chiqarishda 0,9 - 1,4 oralig’ida bo’lishi lozim. 
Nazorat savollari 
1.
Domna pechida kechadigan fizika-kimyoviy jarayonlarni gapirib bering.
2.
Domna pechi mahsulotlari va domna pechining tuzilishi to’g’risida 

---

246 
ma’lumot bering.
3.
Domna pechi qanday qismlardan iborat?
 
 
 
8-BOB. PO‘LAT ISHLAB CHIQARISH TO‘G‘RISIDA UMUMIY 
TUSHUNCHALAR 
 
8.1. Po‘lat bo’yicha umumiy ma’lumotlar 
Po’latlarni dunyo bo’yicha yagona tasniflash sistemasi mavjud emas. 
O’zbekistonda va sobiq ittifoq davlatlarida po’latlarni tasniflash va ularni tarkibi, 
hamda sifatiga talablar tegishli davlat standartlari va texnikaviy shartlar bilan 
belgilanadi. U yoki bu usul bilan olingan po’latlar o’z xususiyatlari bilan 
favqulodda rang-barang bo’ladi. Ular quyidagi alomatlari bo’yicha tasniflanadi. 
Ishlatish maqsadi bo’yicha po’latlarni quyidagi asosiy guruhlarga bo’lish 
mumkin: yonish (topochnuyu) va qozonxona po’latlari, temir yo’l transporti uchun 
po’latlar (relslar, temir yo’l g’ildiraklarini belbog’i (bandaj) uchun po’lat va 
boshqalar), konstruksion po’lat (binolarni, ko’priklarni, turli xil mashinalarni va 
boshqalarni qurish uchun turli metall konstruksiyalarini yasashda ishlatiladi), 
zoldirli podshipnik po’latlari, asbobsozlik po’latlari (turli xil asboblar, qirqichlar, 
prokat qilish stanoklarini valiklarini, temirchilik-shtampovkalash uskunalarini 
detallarini va boshqalarni yasashda ishlatiladi), ressor-prujina po’latlari, 
transformator po’latlari, zanglamaydigan po’latlar, qurolsozlik po’latlari, truba 
ishlab chiqarish po’latlari va boshqalar. 
Po’latlar sifati bo’yicha ko’p hollarda quyidagi guruhlarga bo’linadi: oddiy 
sifatli va yuqori sifatli. Bu guruhlarning bir-biridan farqi – ularning tarkibidagi 
ruhsat etilgan zararli aralashmaning (birinchi navbatda oltingugurt va ftor), hamda 
alohida talab qo’yilganda nometallik moddalarini va boshqa metallarini miqdoriga 
bog’liq bo’ladi. Masalan, oddiy sifatli po’latlarda oltingugurt va fosforni ruhsat 
etilgan miqdori 0,055-0,06 foizgacha, sifatli po’latlarda 0,02-0,03 foizgacha 
bo’lishi kerak. 

---

247 
Po’latlar kimyoviy tarkibi bo’yicha uglerodli (o’z navbatida past, o’rta va 
yuqori uglerodlashgan), past-, o’rta- va yuqori ligerlangan (o’z navbatida, 
xromlangan, marganeslangan, xromnikellangan va boshqalar). 
Sobiq ittifoq respublikalarida po’latlarni kimyoviy tarkibini belgilashning 
quyidagi yagona belgilash bilan belgilangan: