O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti magistratura bo‘limi qo‘lyozma huquqida udk 372. 36 Xalilova zilola zamirovna maxsus topshiriqlar tizimi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida mantiqiy fikrlashni

1-jadval. Tajriba-sinovning boshlang‘ich bosqichida о‘quvchilar mantiqiy tafakkurining tavsifiy parametrlari

№	Tо‘rtinchisi ortiqcha		Kо‘rish analogiyalari			Metaforalarni tushunish		Tasniflash jarayoni		Rasmlar ketma-ketligi
	tanlov	asoslash		tanlov	asoslash					tanlov	asoslash
1	75%	50%		0	0		0		100%		0	50%
2	50%	25%		0	0		0		80%		25%	75%
3	50%	25%		0	0		15%		85%		0	50%
4	75%	25%		25%	0		30%		80%		25%	75%
5	75%	0		25%	25%		0		70%		25%	50%
6	75%	25%		25%	25%		0		80%		50%	100%
7	50%	25%		0	0		15%		80%		0	50%
8	75%	25%		0	0		0		70%		0	50%
9	75%	25%		25%	25%		0		80%		25%	75%
10	100%	50%		0	0		20%		80%		50%	100%
11	50%	25%		0	0		0		80%		25%	75%
12	50%	25%		0	0		0		80%		50%	100%
13	75%	0		0	0		15%		75%		25%	75%
14	50%	25%		25%	0		20%		75%		0	100%
15	75%	25%		25%	25%		0		100%		25%	75%
16	50%	25%		0	0		0		80%		25%	75%
17	50%	25%		0	0		15%		85%		0	50%
18	75%	25%		25%	0		30%		80%		25%	75%
19	75%	0		25%	25%		0		70%		25%	50%
20	75%	25%		25%	25%		0		80%		50%	100%
21	50%	25%		0	0		15%		80%		0	50%
22	75%	25%		0	0		0		70%		0	50%
23	75%	25%		25%	25%		0		80%		25%	75%
24	100%	50%		0	0		20%		80%		50%	100%
25	50%	25%		0	0		0		80%		25%	75%
26	50%	25%		0	0		0		80%		50%	100%
О‘rtacha kо‘rsatgich	66,34	25		9,7	6.7		7,3		81,5		23,07	73,07

Tafakkur tavsifini о‘lchov ishlarini standartlashtirish, ularni rivojlanish darajasini taqqoslash maqsadida sinov о‘tkaziluvchilarni hamda parametrlar о‘rtasidagi barcha birliklari maksimal sondagi optimal javoblar foiz nisbatlariga keltirildi.

Shunday qilib, savollarga javobning maksimal optimal usuli 100%ga, minimumi - 0% ga; boshqa javoblar soni u yoki bu parametrni aniqlash uchun topshiriqlar soni foizlarda ifodalanadi.
1- Jadvaldan kо‘rinib turibdiki, asosan barcha kо‘rsatkichlar, topshiriqlarni bajarish natijaviyligiga qarab, pastki qismni egallab turibdi.
Eng past kо‘rsatkichlar quyidagi parametrlarda aniqlandi:

1. 
   Tо‘rtinchisi ortiqcha –asoslanish– 25;
   
2. 
   Kо‘rish analogiyalari – tanlov – 9,7;
   
3. 
   Kо‘rish analogiyalari – asoslanish – 6,7;
   
4. 
   Metaforalarni tushunish – 7,3;
   
5. 
   Rasmlar ketma-ketligi – tanlov – 23,07.
   

Boshqa eng yuqori ko`rsatkichlar esa quyidagi parametrlarda aniqlandi:

1. 
   Tо‘rtinchisi ortiqcha – tanlov – 66,34;
   
2. 
   Tasniflash jarayoni – 81,5;
   
3. 
   Rasmlar ketma-ketligi – asoslash – 73,03;
   

Shuni ta’kidlashimiz joizki, mazkur xulosalar barcha tajribada ishtirok etayotgan о‘quvchilar о‘rtacha kо‘rsatkichini tahlil qilish natijasida olingan.
Agar har bir parametr bо‘yicha sifat tarkibini tahlil etadigan bо‘lsak, u holda minimal va maksimal kо‘rsatkich о‘rtasidagi farq juda kattaligi kо‘zga tashlanadi.
Yuqoridagilarga asosan quyidagicha xulosa qilish mumkin, tajriba-sinovda ishtirok etgan о‘quvchilarning kо‘pchiligi:

1. 
   “Tо‘rtinchisi ortiqcha” tanlovini asoslashda;
   
2. 
   “Kо‘rish analogiyalari” tanlovida;
   
3. 
   “Kо‘rish analogiyalari” tanlovini asoslashda;
   
4. 
   Metaforalarni tushuntirish va tushunishda;
   
5. 
   Tizim ketma-ketligini tuzilishini tanlash holatlarida qiyinchiliklarga duch kelganliklarini kо‘rsatdi.
   

Tajribada ishtirok etgan barcha о‘quvchilar yuqorida qayd etilgan amallarni bajarish bilan bog‘liq turli darajadagi qiyinchiliklarga duch kelganliklarini qayd etishimiz lozim.

3.2. Mantiqiy tafakkurni rivojlanishiga yо‘naltirilgan mashqlar tizimi

Bolalarning xotira va mantiqiy tafakkurini rivojlantirishga mо‘ljallangan bir nechta mashqlarni quyida keltirib о‘tamiz. О‘quvchilarda bunday qobiliyatlarni rivojlantirilishi о‘quv matnlarini ma’no jihatidan qayta ishlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Matn rejasini tuzish uchun, uning har bir qismidan asosiysini ajrata bilish, assotsiatsiyalarni topish, ularni eslab qolish kerak.

Bunday mashqlarni turli darslarga kiritish mumkin, ular kо‘p vaqtni olmaydi. Lekin ularga shu darsning о‘zida yoki keyingi darsga qaytish lozim bо‘ladi. Bolalar nima о‘ylab topganlarini eslashlari va yana bir marta о‘z javoblarini daftarlariga yozishlari kerak bо‘ladi, xotira shu tarzda rivojlantiriladi.
Holatda kelib chiqib, bu mashqlarni bajarishda musobaqa elementini kiritish ham mumkin: masalan, kim kо‘p tо‘g‘ri javobni keltirdi, kim tez hisobladi va shu kabilar. Buni faqat ehtiyotlik bilan olib borish kerak: oldingi о‘rinda har doimgi bolalar bо‘lishiga yо‘l qо‘ymaslik lozim. Bolalarni erishgan yutuqlarini taqqoslashga о‘rgating, bolani har bir oldinga qarab siljishini u sezilarli bо‘lmasada qayd eting. Bolalar uchun har doim muvaffaqiyatli holatni tashkil etish lozim.
Darslarda ijobiy emotsional holat – bu yoshdagi bolalarning muvaffaqiyatli ta’lim olishi va rivojlanishidagi asosiy faktorlardan biridir.
“Nima nimaga о‘xshaydi” mashqi?
О‘qituvchi doskada 10ta sо‘zni yozadi. Bolalarga ularning ma’nosiga bog‘liq sо‘zlarni о‘ylab topish vazifasi beriladi.
О‘qituvchi. Chiziqdan yuqoridagi sо‘zni о‘qing va bu sо‘z bilan bog‘liq bо‘lgan predmet yoki holatlarni eslang. Masalan, belkurak sо‘zini о‘qiganingizdan keyin, u qanday kо‘rinishga egaligini eslang hamda qanday rangda bо‘lishi mumkinligini, nima uchun mо‘jallanganligi haqida о‘ylab kо‘ring. Sizningcha bu sо‘zga mos va yaqin bо‘lgan sо‘zni tanlang hamda uni chiziq pastidan yozib qо‘ying.
Daftarga yozish quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Har bir sо‘z juftligi kasr shaklida yoziladi: yuqorida о‘qituvchi tomonidan taklif qilingan sо‘zlar, pastda о‘quvchi tomonidan taklif etilgan sо‘zlar. О‘qituvchi bitta sо‘z ustida mulohaza yuritadi.
Topshiriq bajarilgandan sо‘ng о‘quvchilar о‘zlari bajargan ishlarini о‘qib berishadi, sо‘zlar tо‘g‘ri topilganligi yuzasidan muhokama olib boriladi.
О‘qituvchi о‘quvchilarga о‘ylab topilgan sо‘zlarni eslab qolish haqida topshiriqni beradi.
Keyingi darsda о‘quvchilar bu sо‘zlarni eslashlari va yana bir marta daftarga yozishlari kerak.
“Shifrlangan sonlar” mashqi.
О‘qituvchi о‘quvchilarga shifrlangan ikki xonali sonlarni yozmasdan turib, shifrini ochishni va eslab qolish haqidagi topshiriqni berdi. Bu mashqni о‘yin sifatida bajarish mumkin.
Doskada shifrlangan son va kalit yoziladi.
VA MK VO KE ST IO

Kalit

0	1	2	3	4	5	6	7	8	9
A	M	V	YE	K	O	S	I	P	T

О‘qituvchi. Sizlar bilan razvedkachilar о‘yinini о‘ynaymiz, ya’ni biz harflar yordamida berilgan sonlarni shifrini ochishimiz kerak. Razvedkachilarning xotirasi juda yaxshi bо‘lishi lozim. Ular kо‘p narsani xotirasida saqlashi kerak, lekin iloji boricha hech narsa yozmasligi lozim. Agar biror narsa yozish kerak bо‘lsa ham, juda muhim ma’lumotlarni shifrlar orqali ifodalashlari kerak, chunki bu qanaqa ma’lumot ekanligini hech kim bilmasligi lozim. Doskada harflar orqali oltita son yozilgan. Kalit yordamida qanday sonlar yozilganligini toping. Ularni eslab qoling, bu sonlarni yozish mumkin emas.

Bu topshiriqni bajarish uchun bir minut vaqt ajratiladi. Shundan sо‘ng bolalar javob berishadi.
Shu darsning oxirida bolalarga shifrlari ochilgan sonlarni yana bir marotaba eslashni taklif qilinadi.
Eslatma: agar bolalar uchun oltita sonni eslab qolish qiyinlik qilsa, tо‘rtta sondan boshlash kerak bо‘ladi.
“Shifrni oching va eslab qoling” mashqi.
О‘quvchilarga yettita shifrlangan sо‘z va kalit taqdim qilinadi. Sо‘zlarni shifrini ochish, ularni eslab qolish va ortiqcha sо‘zlarni ajratib kо‘rsatish kerak. Bu mashqni ham oldingisi singari о‘yin shaklida о‘tkazish mumkin.

Kalit

0	1	2	3	4	5	6	7	8	9
I	t	k	z	r	a	b	о‘	u	Ch

6740	434675	6849	674
183	48925	521290

О‘qituvchi. Hozir biz sizlar bilan yana razvedkachilar о‘yinini о‘ynaymiz. Kalit yordamida sо‘zlarni ochishni о‘rganamiz. Bu sо‘zlarni о‘qing va eslab qoling. Ularni hozircha yozish shart emas. О‘ylab kо‘ring va bu yerda qaysi sо‘z ortiqcha ekanligini ayting. Bu topshiriqni bajarish uchun sizlarga ikki-uch minut ajratiladi.

Bolalar topshiriqni bajarishadi, ortiqcha sо‘zni aniqlashib, nima uchun u ortiqcha ekanligi haqida bahslashishadi. Shundan sо‘ng о‘qituvchi bu sо‘zlarni daftarga yozib, eslab qolishlarini aytadi.
Shu darsning sо‘nggida yoki keyingi darsda bu mashqqa qaytish kerak bо‘ladi. Bolalardan daftarga qaramasdan turib, shifri ochilgan sо‘zlarni eslash aytish sо‘raladi.

“Tanish maqol” mashqi

О‘quvchilarga shifrlangan maqollar taklif etiladi: unda har bir maqol ikkita qismga ajratilgan, ularning har birining о‘z kaliti mavjud. О‘quvchilar maqolni tо‘liq aniqlab, shifrini ochishlari kerak bо‘ladi. Doskada kalit yozilgan.

Kalit: 0 – bir kes... 1 – nima eksang... 2 –sanaydilar... 3 – oltin hisoblanavermaydi... 4 – temirni ... 5 – jо‘jani kuzda... 6 – issig‘ida bos... 7 – shuni о‘rasan... 8 – hamma yaltiragan narsa... 9 – yetti о‘lchab...

О‘qituvchi. Yana bir marta sizlar bilan biz shifrlarni ochishga harakat qilamiz. Dastlab siz bu yerda qanday maqollar shifrlanganligini bilishingiz. Har bir maqol ikki qismdan iborat, shu sababli ikkita raqam bilan shifrlangan bо‘lishi kerak. Maqolni ikki xonali son kо‘rinishida shifrlang. Bu raqamlarni daftaringizga yozing. Bu topshiriqni bajarishingiz uchun sizlarga uch minut vaqt ajratiladi.
О‘quvchilar topshiriqni bajarishadi, sо‘ngra javoblar muhokama qilinadi. Albatta maqollarning ma’nosiga tо‘xtalib о‘tish lozim, ularni birgalikda tushuntirish kerak. О‘qituvchi bu sonlarni eslab qolish kerakligini aytadi.
Tо‘g‘ri javoblar: 17, 46, 52, 83, 90.
Darsning sо‘ngida о‘qituvchi bolalardan dastlab ikki xonali sonni, sо‘ngra shifrlangan maqolni eslashlarini sо‘raydi.
“Antiqa misollar” mashqi.
Bu mashqda ham bundan oldingi jadval-kalitdan foydalaniladi. U doskada yozilgan bо‘lishi kerak. Bolalar noodatiy holda yozilgan misollarni yechishadi.
Nima eksang+issig‘ida bos = ?
Yetti marta о‘lchab : oltin hisoblanavermaydi = ?
Temirni issig‘ida x nima eksang = ?
10: jо‘jani kuzda = ?
Temirni issig‘ida bos – Hamma yaltiragan narsa oltin hisoblanavermaydi = ?
Yetti marta о‘lchab bir kes – jо‘jani kuzda sanaydilar = ?
О‘qituvchi. Siz shifrlangan misollarni yechishingiz kerak. Dastlab uni kalit yordamida shifrini ochib, sо‘ngra yeching. Javoblarni daftarlaringiz yozing.
Bolalar topshiriqni bajarishib, javoblarni tekshirishadi. О‘qituvchi javoblarni eslab qolishlarini sо‘raydi. Shu darsning oxirida yoki kelgusi darsda ular tо‘g‘ri javobni eslashadi.
“Asosiy belgi” mashqi.
Bolalarga doskada yozilgan о‘nta sо‘zdan belgi-sо‘zni tanlash taklif qilinadi.
О‘qituvchi.doskada turli о‘nta sо‘z yozilgan. Ularni о‘qing va har biriga tо‘g‘ri keladigan belgi-sо‘zni tanlang. Belgi-sо‘z predmetning xossasini aniqlaydi va qanday? - degan savolga javob beradi. Masalan, qum sariq, issiq, mayda va boshqa bо‘lishi mumkin. sizningcha eng yaqin bо‘lgan belgi-sо‘zni tanlang va uni chiziq tagiga yozing.
Daftarga yozish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: sо‘zlar juftligi kasr shaklda yozilib – tepada о‘qituvchi tomonidan taklif etilgan sо‘zlar, pastda – о‘quvchi tomonidan taklif etilayotgan sо‘zlar. О‘qituvchi bitta misolni muhokama qiladi.
О‘quvchilar topshiriqni bajarishadi. Sо‘ngra о‘quvchilar yozgan sо‘zlar muhokama qilinadi. Sinf bilan birgalikda belgi-sо‘zlar tо‘g‘ri tanlanganmi yoki yо‘qligi muhokama qilinadi.
О‘qituvchi о‘quvchilarga bu sо‘zlarni va ularga tanlangan belgi-sо‘zlarni eslab qolish haqidagi topshiriqni beradi.
Keyingi darsda о‘qituvchi sо‘zlarni juft-jufti bilan va ularga tanlangan belgilarni eslashni, ularni daftarga yozishni, sо‘ngra oldingi darsda yozgan yozuvlari bilan solishtirishni sо‘raydi.
“Uchinchi sо‘z” mashqi.
О‘qituvchi bir-biri bilan ma’no jihatidan bog‘liq olti juft sо‘zni о‘qiydi. Har bir juftlikka ma’no jihatidan mos uchinchi sо‘zni tanlash va uni daftarga yozish kerak.
О‘qituvchi. Endi men sizlarga sо‘z juftliklarini о‘qiyman. Har bir sо‘z juftligi о‘zaro ma’no jihatidan bog‘langan. Siz shunday sо‘zni tanlangki u ma’no jihatidan ular bog‘liq bо‘lsin va uni daftaringizga yozing.
Tovuq – tuxum (mumkin bо‘lgan javob: jо‘ja).
О‘rmon – daraxt (mumkin bо‘lgan javob: taxta).
Gul – kapalak (mumkin bо‘lgan javob: gulzor).
Daryo – qayiq (mumkin bо‘lgan javob: eshkak).
Kitob - bet(mumkin bо‘lgan javob: rasm).
Yо‘l – mashina (mumkin bо‘lgan javob: haydovchi)
Vazifa bajarilgandan sо‘ng bolalar tomonidan javoblarning muhokamasi olib boriladi. О‘qituvchi ushbu sо‘z juftliklarini va о‘ylab topilgan sо‘zlarni eslab qolish haqidagi topshiriqni beradi.
Darsning oxirida о‘qituvchi bolalarga olti juft sо‘zni va ularga nisbatan о‘ylab topilgan sо‘zlarni eslashni taklif qiladi.
Keyingi darsda о‘qituvchi о‘quvchilarga har bir juftlikdan birinchi sо‘zni о‘qib, ikkinchi va о‘ylab topilgan sо‘zni eslashni hamda ularni daftarga yozishni sо‘raydi.
“Teskarisini gapiring” mashqi O’qituvchi bolalarga men bir so’zni aytaman siz uni teskarisini aytasiz. O’yinda quyidagi so’z juftliklaridan foydalanish mumkin:
quvnoq - g‘amgin
tez – sekin
bo’sh – to’la
aqlli- axmoq
mehnatsevar – dangasa
kuchli – kuchsiz
og’ir - yengil
qo’rqoq – jasur
oq – qora
qattiq – yumshoq
“Bir so’z ayt” mashqi Ushbu turdagi o’yin tasniflash umumlashtirish dunyoqarashni kengaytirib so’z boyligini to’ldirish mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.
Vazifa o’quvchi bir so’z bilan obyektlar guruhini nomlashi kerak bu mashq har bir bola bilan individual o’tkaziladi. Siz tasvirlar bilan tayyorlangan rasmlarni ko’rsatasiz o’quvchi rasmlarga qarab turib ularning umumiy atalish nomi aytish lozim.
“Shkaf, divan, stol, stul” – mebel
“Avtobus, paraxod, tranvay, motosikl” – transport
“Kubik, qo’g’irchoq, lego” – o’yinchoqlar
“Sigir, it, mushuk, echki” – uy hayvonlari
“Sher, tulki, bo’ri, ayiq” – yovvoyi hayvonlar
“Kosa, lipobcha, qoshiq, choynak” – oshxona buyumlari