Amidopirin (1–fenil, 2,3–dimetil–4–dimetilaminopirolon–5) oq rangli
kristall modda bo`lib, 108
0
C da suyuqlanadi. Amidopirin FeCl
3
, HNO
2
lar bilan
tezda o`chib ketadigan binafsha rang hosil qiladi.
O
N
C H
3
C H
3
C
6
H
5
N
N
H
3
C
C H
3
Tibbiyotda amidopirin isitmani tushiruvchi va og`riqni qoldiruvchi dori
vositasi sifatida ishlatiladi.
Imidazol kristall modda bo`lib, 90
0
C da suyuqlanadi, suvda yaxshi eriydi,
qutbsiz erituvchilarda yomon eriydi, kuchli asos xossaga ega. Pirazolning izomeri
hisoblanib, imidazol halqasi tabiiy aminokislota–gistidin va murakkab geterosiklik
halqa–purin molekulalari tarkibida saqlanadi.
Imidazol halqasi ayrim alkaloidlar (masalan, pilokarpin) molekulasining
asosini tashkil qiladi.
Tiazol piridin hidli suyuqlik bo`lib, 117
0
C da qaynaydi. Kimyoviy
xossalariga ko`ra piridinga o`xshaydi. Tiazol yadrosi muhim dorivor preparatlar–
norsulfazol, vitamin B
1
asosida yotadi. To`liq gidrogenlangan tiazol yadrosi–
tiazolidin penitsillin tarkibiga kiradi.
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Azolllar–ikki geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalar.
Pirazol–piridin hidli, 70
0
C da suyuqlanadigan kristall modda, suvda,
benzolda, efirda, spirtda yaxshi eriydi.
Antipirin–achchiq ta`mli, oq kristall modda, suvda oon eriydi, 112–113
0
C
da suyuqlanadi.
Amidopirin–oq rangli kristall modda, 108
0
C da suyuqlanadi.
Imidazol–kristall modda, 90
0
C da suyuqlanadi, suvda yaxshi eriydi, qutbsiz
erituvchilarda yomon eriydi, kuchli asos xossaga ega.
Tiazol–piridin hidli suyuqlik, 117
0
C da qaynaydi.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
251
1. Qanday turdagi organik birikmalar ikki geteroatomli geterosiklik birikmalar deb
ataladi?
2. Ikki geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalarga qaysi moddalar misol
bo`ladi, ularning formulalarini yozing.
3. Pirazol qanday yo`l bilan olinadi, qanday xossalarni namoyon qiladi, tibbiyotda
qanday dori vositalari sifatida ishlatiladi?
4. Pirazol hosilalari qanday yo`l bilan olinadi, qanday xossalarni namoyon qiladi,
tibbiyotda qanday dori vositalari sifatida ishlatiladi?
5. Imidazol qanday xossalarni namoyon qiladi va qanday birikmalar molekulasi
asosini tashkil qiladi?
6. Tiazol qanday xossalarni namoyon qiladi va qanday birikmalar molekulasi
asosini tashkil qiladi?
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
48–Mavzu: Bir geteroatomli olti a`zoli geterosiklik birikmalar.
Reja:
252
1. Olti a`zoli geterosiklik birikmalar tushunchasini;
2. Bir geteroatomli olti a`zoli geterosiklik birikmalarni;
3. Piridin, piperidin, vitamin PP larni.
Yangi darsning bayoni.
Molekulasida oltita element atomi o`zaro birikib halqa hosil qilgan
geterosiklik birikmalar olti a`zoli geterosiklik birikmalar deb ataladi. Bu element
atomlarining to`rt yoki beshtasi uglerod bo`lib, bir yoki ikkitasi ugleroddan boshqa
element atomi hisoblanadi. Ular o`z navbatida ikkiga bo`linadi: bir geteroatomli
olti a`zoli geterosiklik birikmalar, ikki geteroatomli olti a`zoli geterosiklik
birikmalar.
Bir geteroatomli olti a`zoli geterosiklik birikmalarga asosan piran,
tiopiran va piridin misol bo`ladi.
N
O
S
piran tiopiran piridin
Bir geteroatomli olti a`zoli geterosiklik birikmalar ichida eng muhimi
piridindir. Piridin tuzilishiga ko`ra benzolga o`xshash bo`lib, uni bitta CH guruhi
azot atomiga o`rin almashgan benzol deb qaraladi:
N
Piridin hosilalarini nomlash oson bo`lishi uchun formuladagi atomlar
grekcha harflar yoki raqamlar bilan belgilanadi. Toshko`mir smolasi tarkibida
piridin va uning hosilalari saqlanadi va undan ajratib olinadi. Sanoatda piridin
asosan atsetilen va sianid kislotani qizdirilgan naydan o`tkazish yoli bilan olinadi:
N
H C
C H
C H
H C
H C
N
T , K a t
Piridin o`ziga xos yo`imsiz hidli, 115
0
C da qaynaydigan suyuqlik bo`lib,
suvda va ko`pchilik organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Piridin furan, tiofen,
253
pirrol kabi aromatik sekstetga ega, shuning hisobiga aromatik xossaga ega bo`ladi.
Azotdagi erkin elektronlar jufti hisobiga kuchsiz asos xossalarga ega bo`ladi.
Piridin suv bilan ta`sirlashib asos hosil qiladi, shuning uchun uning suvdagi
eritmasi qizil lakmusni ko`k rangga kiritadi:
N
+
H O H
[
N
+
H
] O H
-
Piridinning suvdagi eritmasi FeCl
3
bilan reaksiyaga kirishadi va Fe(OH)
3
cho`kmasi hosil qiladi:
+
N H
O H
3
F e C l
3
F e ( O H )
3
+
3
N H
C l
Piridin kuchli kislotalar bilan ta`sirlashib tuzlar hosil qiladi:
N
+
H C l
N H
C l
Piridin va uning hosilalari galogenalkillar bilan o`zaro reaksiyaga
kirishganda galogenalkilatlar hosil bo`ladi:
+
N
N
C H
3
C H
3
B r
B r
Piridin halqasi oksidlanish reaksiyasiga barqaror bo`lib, piridin hosilalari
oksidlanganda yon zanjirlargina oksidlanadi hamda piridinkarbon kislotalar hosil
bo`ladi.
Piridin galogenlanish, sulfolanish, nitrolanish reaksiyalariga kirishadi, ammo
bu reaksiyalar benzolga nisbatan qiyinroq amalga oshadi.
Piridin yadrosi nikotin va vitamin PP alkaloidlari molekulalari tarkibida
saqlanadi.
Piperidin ammiak hidiga o`xshash hidli, suvda eruvchan, 105,6
0
C da
qaynaydigan rangsiz suyuqlik. Piperidin ikkilamchi alifatik amin xossalariga ega
bo`lib, piridinga nisbatan kuchli asosdir.
254
N
+
3 H
2
N H
piridin piperidin
Piperidin yadrosi piperin va konnin alkaloidlari molekulalari tarkibida
uchraydi.
Vitamin PP nikotin kislotaning amidi bo`lib, nikotin kislota esa β–piridin
karbon kislota hisoblanadi.
N
C
O
O H
N H
2
O
N
C
nikotin kislota nikotin kislota amidi (vitamin PP)
β–pikolinni kaliy permanganat yoki xromli aralashma bilan oksidlash yo`li
bilan nikotin kislota olinadi:
N
C
N
C H
3
O
O H
+
3(O)
+
H
2
O
Tibbiyotda nikotin kislota va uning amidi–vitamin PP pellagra va boshqa
kasalliklarni davolash uchun ishlatiladi.
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Olti a`zoli geterosiklik birikmalar–molekulasida oltita element atomi
o`zaro birikib halqa hosil qilgan geterosiklik birikmalar.
Bir geteroatomli olti a`zoli geterosiklik birikmalar–halqa hosil qilgan
elementlarning beshtasi uglerod, bittasi ugleroddan boshqa element atomi bo`lgan
geterosiklik birikmalar.
Piridin–o`ziga xos yo`imsiz hidli, 115
0
C da qaynaydigan suyuqlik, suvda
va ko`pchilik organik erituvchilarda yaxshi eriydi.
Piperidin–ammiak hidiga o`xshash hidli, suvda eruvchan, 105,6
0
C da
qaynaydigan rangsiz suyuqlik.
255
Vitamin PP–nikotin kislotaning amidi, nikotin kislota esa β–piridin karbon
kislota.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. Olti a`zoli geterosiklik birikmalar deb qanday turdagi geterosiklik birikmalarga
aytiladi, ular nechta sinfga bo`linadi?
2. Bir geteroatomli olti a`zoli geterosiklik birikmalarga qaysi moddalar misol
bo`ladi, ularning formulalarini yozing.
3. Piridin sanoatda qanday usulda olinadi, qanday xossalarni namoyon qiladi?
4. Piperidin qanday yo`l bilan olinadi, qanday xossalarni namoyon qiladi,
tibbiyotda qanday maqsadda ishlatiladi?
5. Vitamin PP qanday yo`l bilan olinadi, qanday xossalarni namoyon qiladi,
tibbiyotda qanday maqsadda ishlatiladi?
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
49–Mavzu: Ikki geteroatomli olti a`zoli geterosiklik birikmalar.
Reja:
256
1. Ikki geteroatomli olti a`zoli geterosiklik birikmalar tushunchasini;
2. Pirimidin, barbitur kislota, veronal va pirazinlarni.
Yangi darsning bayoni.
Tarkibida ikkita geteroatom mavjud bo`lgan olti a`zoli geterosiklik
birikmalarga dioksin, tiazin, pirazin va pirimidinlar misol bo`ladi.
N
N
O
O
S
N H
N
N
dioksin tiazin pirazin pirimidin
Pirimidin rangsiz kristall modda bo`lib, 22
0
C da suyuqlanadi, 124
0
C da
qaynaydi, suvda yaxshi eriydi. Pirimidin kuchsiz asosli xossaga ega bo`lib,
alkaloidlar, dorivor moddalar, kofermentlar, nuklein kislotalar, vitaminlar tarkibida
uchraydi.
Sanoatda pirimidin barbitur kislotadan olinadi:
C
O
H N
C H
2
C
C
O
O
N H
+
P O C l
3
+
N
C
C l
C
C l
N
C
C l
C H
3 H
2
-
3HCl
C H
C H
N
C H
H C
N
-
H
3
P O
4
Pirimidinning eng muhim hosilalaridan biri uratsil yoki 2,6–dioksipirimidin
bo`lib, u uchta tautomer shakllarda bo`la oladi.
C
H N
C
N H
N H
C
O H
N
C H
C H
O
C H
C H
C
O
O
C H
C H
N
C
O H
C
H O
N
Tirik organizmlarda uratsil va ba`zi unga o`xshash moddalar riboza yoki
dezoksiribozaning N–glikozidi ko`rinishida uchraydi. N–glikozidlar deb shakar va
aglikon moddasi kislorod atomi bilan emas, balki azot atomi bilan bog`langan
moddalarga aytiladi.
Nukleozidlar deb pirimidin va purin hosilalari hamda riboza va
dezoksiriboza shakarlaridan hosil bo`lgan N–glikozidlarga aytiladi. Inson
257
organizmida katta ahamiyatga ega bo`ladigan efirlar nukleozidlarning fosfat kislota
bilan hosil qilgan murakkab efirlaridir. Bunday murakkab efirlarda bitta, ikkita,
uchta fosfat kislota qoldig`i zanjirsimon birikkan holda bo`lib, ular tegishlicha
mono–, di–, tri– fosfat nukleozidlar deb ataladi.
Tarkibida fosfat kislota tutgan nukleozidlar mononukleotidlar guruhiga
mansub bo`lib, ular katta ahamiyatga ega. Ular oqsillar, uglevodlar, yog`lar va
boshqa moddalar biosintezida ishtirok etadi. Bundan tashqari, mononukleotidlar
nuklein kislotalarning tarkibiy qismlaridir. Nuklein kislotalar oqsillar sintezini
aniqlaydigan va irsiy belgilarni nasldan–naslga o`tishini ta`minlaydigan
moddalardir.
Barbitur kislota va barbituratlar. Pirimidinning muhim hosilalaridan biri
barbitur kislota bo`lib, u 2,4,6–trioksipirimidindir.
N H
O
O
C
C
C H
2
H N
O
C
Malon kislota yoki uning efiriga mochevina ta`sir ettirish yo`li bilan barbitur
kislota olinadi:
H
2
N
O = C
H
2
N
+
C O O H
C H
2
C O O H
C
O
H N
C H
2
C
C
O
O
N H
Barbitur kislota kristall modda bo`lib, qizdirilganda parchalanadi, sovuq
suvda kam, issiq suvda oson eriydi. Barbitur kislota kislotali xossaga ega bo`lib,
fosforxloroksid ta`sir ettirilganda trixlorpirimidin hosil bo`ladi. Trixlorpirimidin
vodorod ishtirokida qaytarilganda galogen atomlari vodorod atomlariga
almashinadi va pirimidin hosil bo`ladi (160–betga qarang).
Barbitur kislota tarkibidagi CH
2
guruhining harakatchan vodorod atomlari
radikallarga o`rin almashinadi, buning natijasida barbituratlar hosil bo`ladi.
258
Tibbiyotda barbituratlar, asosan, uyqu keltiruvchi vosita sifatida, bundan tashqari,
ruhiy kasalliklarni davolashda qo`llaniladi.
Veronal (barbital) kimyoviy tuzilishiga ko`ra dietilbarbitur kislota bo`lib,
dietilmalon kislota dietil efirini mochevina bilan kondensatsiyalash yo`li bilan
olinadi:
H
2
N
C O
N H
2
H
5
C
2
O
C O
C
C
2
H
5
C O
C
2
H
5
O
C
2
H
5
+
C
H N
C
C
C
N H
O
O
O
C
2
H
5
C
2
H
5
+
2 C
2
H
5
O H
Veronal yenollanish xossasiga ega bo`lib, kuchsiz kislota xossasini namoyon
qiladi. Veronal ishqorlar ta`sirida oson gidrolizlanadigan tuzsimon birikmalar hosil
qiladi. Masalan, tibbiyotda veronalning natriyli tuzi medinal (barbital natriy)
ishlatiladi:
C
H N
C
C
C
N H
O
O
O
C
2
H
5
C
2
H
5
+
N a O H
+
C
2
H
5
C
2
H
5
O
O
N H
C
C
C
C
N
N a O
H
2
O
veronal medinal
Veronal suvda yomon, medinal esa juda oson eriydi. Bu preparatlar
tibbiyotda uyqu keltiruvchi dori vositalari sifatida qo`llaniladi.
Pirazin pirimidinning izomeri bo`lib, hushbo`y hidli, 52
0
C da
suyuqlanadigan, suvda oson eriydigan kristall modda. Pirazin kuchsiz asos xossaga
ega. Qaytarilganda vodorod atomlarini biriktirib oladi va piperazinga aylanadi:
N
N
+
3 H
2
N H
N H
pirazin piperazin
Piperazin suvda yaxshi eriydigan kristall modda bo`lib, kuchli asos
xossasiga ega, yaxshi kristallanadigan tuzlar hosil qiladi. Piperazin hosilalari
259
bo`lgan
2,5–diketopiperazinlar
α–aminokislotalarning to`liq angidridlari
hisoblanadi.
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Ikki geteroatomli olti a`zoli geterosiklik birikmalar–halqa hosil qilgan
oltita elementning to`rttasi uglerod, ikkitasi ugleroddan boshqa element atomlari
bo`lgan geterosiklik birikmalar.
Pirimidin–rangsiz kristall modda, 22
0
C da suyuqlanadi, 124
0
C da
qaynaydi, suvda yaxshi eriydi.
Nukleozidlar–pirimidin va purin hosilalari hamda riboza va dezoksiriboza
shakarlaridan hosil bo`lgan N–glikozidlar.
Barbitur kislota–kristall modda, qizdirilganda parchalanadi, sovuq suvda
kam, issiq suvda oson eriydi.
Veronal–kimyoviy tuzilishiga ko`ra dietilbarbitur kislota, dietilmalon
kislota dietil efirini mochevina bilan kondensatsiyalash yo`li bilan olinadi.
Pirazin–hushbo`y hidli, 52
0
C da suyuqlanadigan, suvda oson eriydigan
kristall modda.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. Olti a`zoli geterosiklik birikmalar deb qanday turdagi geterosiklik birikmalarga
aytiladi, ular nechta sinfga bo`linadi?
2. Ikki geteroatomli olti a`zoli geterosiklik birikmalarga qaysi moddalar misol
bo`ladi, ularning formulalarini yozing.
3. Pirimidin qanday yo`l bilan olinadi va qanday xossalarni namoyon qiladi?
4. Nukleozidlar va mononukleotidlar deb qanday moddalarga aytiladi, ular qanday
ahamiyatga ega hisoblanadi?
5. Barbitur kislota va barbituratlar qanday yo`l bilan olinadi, qanday xossalarni
namoyon qiladi va tibbiyotda qanday dori vositalari sifatida ishlatiladi?
6. Veronal qanday yo`l bilan olinadi, tibbiyotda qanday dori vositasi sifatida
qo`llaniladi?
7. Pirazin qanday tuzilishga ega va qanday xossalarni namoyon qiladi?
Mavzuga oid adabiyotlar.
260
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
50–Mavzu: Kondensirlangan geterosiklik birikmalar.
Reja:
1. Kondensirlangan geterosiklik birikmalar tushunchasini;
2. Indol, xinolin, izoxinolin, akridinlarni;
3. Purin, ksantin, tofillin, teobromin, kofeinlarni;
4. Mureksid reaksiyasini.
Yangi darsning bayoni.
Kondensirlangan geterosiklik birikmalar deb molekulasi ikki yoki undan
ortiq halqalarning o`zaro tutashishi natijasida hosil bo`lgan geterosiklik
birikmalarga aytiladi. Kondensirlangan geterosiklik birikmalar asosan qiyidagi
yo`llar bilan hosil qilinadi:
a) Benzol yadrosi bilan biror bir geterosiklik yadroning o`zaro
kondensatsiyalanishi natijasida;
b) Ikki xil geterosiklik yadroning o`zaro kondensatsiyalanishi natijasida.
261
Birinchi tur kondensirlangan geterosiklik birikmalarga indol, xinolin,
izoxinolin, akridinlar misol bo`ladi.
Ikkinchi tur kodensirlangan geterosiklik birikmalarga purin, siydik kislota,
adeninlar misol bo`ladi.
Indol
(α–β–benzopirrol)
benzol
bilan
pirrol
halqalarining
kondensatsiyalanishi natijasida hosil bo`lgan geterosiklik birikmadir. Indol dastlab
ko`k rangli indigo bo`yog`idan olingan.
N
H
Indol yoqimsiz hidli, 52
0
C da suyuqlanadigan, rangsiz kristall modda
bo`lib, tabiatda toshko`mir smolasi, jasmin, apelsin, oq akatsiya gullarining efir
moylari tarkibida uchraydi. Indol sanoatda toshko`mir smolasining 240–260
0
C da
qaynaydigan fraksiyadan ajratib olinadi va atir–upa tayyorlashda ishlatiladi.
Kimyoviy xossalari jihatidan indol pirrolga o`xshash bo`lib, havoda
turganda tez qorayib ketadi, mineral kislotalar ta`sirida smolaga aylanadi, kuchsiz
asos xossalarni namoyon qiladi.
Qadimdan ma`lum bo`lgan muhim bo`yoq modda–indigo molekulasining
asosini indol yarosi tashkil qiladi. Ilgarigi vaqtlarda indigo bo`yog`i indoksilni
oksidlab olingan bo`lib, indoksil esa indigofera (Indigofera) avlodiga kiruvchi
tropik o`simliklar tarkibida uchraydigan indikan glyukozidini gidroliz qilib
olingan.
Indoksil oksidlanganda uning ikki molekulasi birlashib bir molekula indigo
hosil bo`ladi:
N
H
O H
+
N
H O
H
+
2(O)
-
2 H
2
O
N
H
N
H
O
O
Hozirgi vaqtda antranil kislotadan indoksil olinadi, hosil bo`lgan indoksilni
oksidlash yo`li bilan indigo olinadi.
262
Indigo yadrosi strixinin, rezerpin kabi alkaloidlar, triptofan hamda
geteroauksin kabi moddalar molekulasining tuzilishida ishtirok etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |