Fizikaviy xossalari. Aminlar ammiakning hosilalari bo`lganligi sababli
ularda ammiakning kimyoviy xossalari takrorlanadi. Quyi aminlar (metilamin,
dimetilamin, trimetilamin) odatdagi sharoitda ammiak hidi keladigan, suvda yaxshi
eriydigan gazlar, aminlar qatorining o`rta a`zolari salgina hidi bor suyuqliklar,
yuqori a`zolari esa hidsiz, suvda erimaydigan qattiq moddalardir.
Kimyoviy xossalari. 1. Asosli xossalari. Aminlar ham ammiak kabi asos
xususiyatiga ega moddalar bo`lib, ularning suvli eritmalari lakmus qog`ozini
229
ko`kartiradi. Ammo aminlar ammiakka nisbatan kuchli asoslardir, chunki ular
suvli eritmada kuchli dissotsiyalanadi hamda yuqori konsentratsiyali gidroksil
ionlari hosil bo`ladi:
CH
3
NH
2
+ H
2
O ↔ [CH
3
NH
3
]
+
OH
–
(CH
3
)
2
NH + H
2
O ↔ [(CH
3
)
2
NH
2
]
+
OH
–
metilammoniy gidroksid dimetilammoniy gidroksid
2. Tuz hosil qilishi. Aminlar ham ammiak singari kislotalar bilan reaksiyaga
kirishib, tuzlar hosil qiladi:
CH
3
NH
2
+ HCl
[CH
3
NH
3
]Cl (CH
3
)
2
NH + HCl
[(CH
3
)
2
NH
2
]Cl
metilammoniy xlorid dimetilammoniy xlorid
Aminlarning tuzlari suvda eriydigan kristall moddalar bo`lib, ularning
suvdagi eritmalari elektr tokini o`tkazadi, chunki ular ionlarga yaxshi
dissotsiyalanadi:
[(CH
3
)
2
NH
2
]Cl ↔ [(CH
3
)
2
NH
2
]
+
+ Cl
–
Aminlarning tuzlariga ishqorlar ta`sir ettirilganda aminlar ajralib chiqadi:
[CH
3
NH
3
]Cl + NaOH
CH
3
NH
2
+ NaCl + H
2
O
3. Aminlarga nitrit kislotaning ta`siri. Bu reaksiya yordamida aminlarni
bir–biridan ajratish mumkin, chunki hosil bo`layotgan moddalarga qarab aminlar
birlamchi, ikilamchi, uchlamchi aminlar ekanligi aniqlanadi.
a) Birlamchi aminlar nitrit kislota ta`sirida spirt, azot va suv hosil qiladi:
R–NH
2
+ HO–NO → R–OH + N
2
+ H
2
O
b) Ikkilamchi aminlar nitrit kislota ta`sirida suv ajralib chiqishi hisobiga
nitrozaminlar hosil qiladi:
R
N H
R
+
H O
N O
R
N
R
N = O
+
H
2
O
c) Uchlamchi aminlar nitrit kislota ta`siriga chidamli bo`ladi hamda tuz hosil
qiladi:
R
N
R
R
+
R
N
R
R
. H N O
2
H N O
2
230
4. Aminlarning alkillanishi. Aminlar uglevodorodlarning galogenli
hosilalari bilan reaksiyaga yaxshi kirishadi, natijada aminoguruhidagi vodorod
atomlari radikallar bilan o`rin almashadi:
a) CH
3
–NH
2
+ CH
3
–Cl → [CH
3
–NH
2
–CH
3
]
+
Cl
–
+ NH
3
→ CH
3
–NH–CH
3
+ NH
4
Cl
b ) C H
3
N H
C H
3
+
N H
3
N H
4
C l
-
C H
3
N
C H
3
C H
3
[C H
3
N H
C H
3
C H
3
]
+
C l
-
C H
3
C l
+
+
C H
3
C l
[C H
3
N
C H
3
C H
3
]
+
C l
-
C H
3
C H
3
N
C H
3
C H
3
c)
5. Aminlarning atsillanishi. Birlamchi va ikilamchi aminlarga organik
kislotalarning hosilalari (kislota angidridlari yoki galogenangidridlari) ta`sir
ettirilganda aminoketonlar va kislotalar hosil bo`ladi:
R–NH
2
+ Cl–CO–R → R–NH–CO–R + HCl
R
N H
2
+
R
C
O
O
C
R
O
R
N H
C
R
O
+
R
C
O
O H
6. Izonitril hosil bo`lishi. Birlamchi aminlar xloroform bilan ishqorning
spirtli eritmasi ishtirokida qizdirilganda, kuchli ko`nil aynituvchi hidli modda–
izonitril hosil bo`ladi:
R–NH
2
+ CHCl
3
+ 3NaOH → R–N=C + 3NaCl + 3H
2
O
7. Aminlar havoda yonadi.
4CH
3
NH
2
+ 9O
2
4CO
2
+ 2N
2
+ 10H
2
O
Metilamin CH
3
–NH
2
ammiak hidli gazsimon modda bo`lib, suvda yaxshi
eriydi, ba`zi o`simliklar organizmida uchraydi.
Dimetilamin CH
3
–NH–CH
3
ammiak hidli gazsimon modda bo`lib, suvda
yaxshi eriydi, oqsil moddalar chiriganda hosil bo`ladi.
Trimetilamin (CH
3
)
3
≡N konsentrlangan holda ammiak hidli, suyultirilgan
holda sasigan baliq hidli gazsimon modda bo`lib, suvda yaxshi eriydi. Tabiatda
asosan selyodka namakopi va do`lana gulida uchraydi.
Diaminlar. Diaminlar–bular molekulasida ikkita aminoguruhi –NH
2
bo`ladigan organik birikmalardir. Ularning birinchi vakili etilendiamin
231
H
2
N
CH
2
CH
2
NH
2
bo`lib, u 1,2–dibrometanga ammiak ta`sir ettirish yo`li bilan
olinadi:
Br–CH
2
–CH
2
–Br + 2NH
3
→ H
2
N–CH
2
–CH
2
–NH
2
+ 2HBr
Putressin (tetrametilendiamin) H
2
N–CH
2
–CH
2
–CH
2
–CH
2
–NH
2
kristall
modda bo`lib, 27
0
C da suyuqlanadi.
Kadaverin
(pentametilendiamin)
H
2
N–CH
2
–CH
2
–CH
2
–CH
2
–CH
2
–NH
2
suyuqlik bo`lib, 170
0
C da qaynaydi.
Putressin va kadaverin oqsil moddalar chirishi, ya`ni diaminokislotalardan
CO
2
ajralib chiqishi natijasida hosil bo`ladi, shuning uchun ular ptoaminlar deb
ataladi. Ptoamin lotincha so`z bo`lib «murda» degan ma`noni bildiradi.
Ptoaminlar kuchli asos bo`lganligi sababli nafas yo`llariga kuchli ta`sir ko`rsatadi,
shuning uchun ular «murda zahari» deb ataladi.
Geksametilendiamin H
2
N
(CH
2
)
6
NH
2
adipin kislotaga ammiak ta`sir
ettirish natijasida hosil bo`ladi. Reaksiya bosqichma–bosqich amalga oshadi, ya`ni
dastlab tuz, tuzdan diamid adipin kislota, undan dinitril adipin kislota, so`ngra
geksametilendiamin olinadi:
HOOC–(CH
2
)
4
–COOH + 2NH
3
→ H
4
N–OOC–(CH
2
)
4
–COO–NH
4
H
4
N–OOC–(CH
2
)
4
–COO–NH
4
→ H
2
N–CO–(CH
2
)
4
–CO–NH
2
+ 2H
2
O
H
2
N–OC–(CH
2
)
4
–CO–NH
2
→ N≡C–(CH
2
)
4
–C≡N + 2H
2
O
N≡C–(CH
2
)
4
–C≡N + 4H
2
→ H
2
N–CH
2
–(CH
2
)
4
–CH
2
–NH
2
Geksametilendiamin Rossiyada anid, O`zbekiston va Amerikada neylon deb
ataladigan sintetik tola olishda asosiy xomashyo sifatida ishlatiladi.
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Aminlar–ammiakning bitta, ikkita yoki uchta vodorod atomi organik
radikallarga almashinishi natijasida hosil bo`ladigan organik birikmalar.
Alifatik aminlar–ammiak yoki ammoniy gidroksidning bitta yoki bir nechta
vodorod atomlari uglevodorod radikallariga almashinishi natijasida hosil
bo`ladigan organik birikmalar.
Birlamchi amin–molekulasi tarkibida bitta uglevodorod radikali mavjud
bo`lgan amin.
232
Ikkilamchi amin–molekulasi tarkibida ikkita uglevodorod radikali mavjud
bo`lgan amin.
Uchlamchi amin–molekulasi tarkibida uchta uglevodorod radikali mavjud
bo`lgan amin.
Metilamin–ammiak hidli gazsimon modda, suvda yaxshi eriydi, ba`zi
o`simliklar organizmida uchraydi.
Dimetilamin–ammiak hidli gazsimon modda, suvda yaxshi eriydi, oqsil
moddalar chiriganda hosil bo`ladi.
Trimetilamin–konsentrlangan holda ammiak hidli, suyultirilgan holda
sasigan baliq hidli gazsimon modda, suvda yaxshi eriydi.
Diaminlar–bular molekulasida ikkita aminoguruhi –NH
2
bo`lgan organik
birikmalar.
Putressin–kristall modda, 27
0
C da suyuqlanadi.
Kadaverin–suyuqlik, 170
0
C da qaynaydi.
Geksametilendiamin
adipin kislotaga ammiak ta`sir ettirish natijasida hosil
bo`ladi.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. Qanday organik birikmalar aminlar deb ataladi, ular molekula tuzilishi va
tarkibidagi radikallar soniga qarab qanday turlarga bo`linadi?
2. Alifatik aminlar deb qanday aminlarga aytiladi, ular nechta sinfga bo`linadi?
3. Alifatik aminlar ratsional nomenklatura bo`yicha qanday nomlanadi?
4. Alifatik aminlar xalqaro nomenklatura bo`yicha qanday nomlanadi?
5. Birlamchi aminlar gomologik qatori vakillari formulalarini yozing.
6. Alifatik aminlar qanday usullar yordamida olinadi?
7. Alifatik aminlar qanday turdagi fizik–kimyoviy xossalarni namoyon qiladi?
8. Metilamin, dimetilamin va trimetilaminlarga xlorid kislota, nitrit kislota ta`sir
ettirilganda qanday organik moddalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.
9. Metilamin, dimetilamin va trimetilaminlarga xloroform bilan ishqorning spirtli
eritmasi ta`sir ettirilganda qanday organik moddalar hosil bo`ladi, reaksiya
tenglamalarini yozing.
233
10. Diaminlar deb qanday turdagi aminlarga aytiladi, ularga qaysi birikmalar misol
bo`ladi?
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
45–Mavzu: Mishyakli aromatik aminlar.
Reja:
1. Aromatik aminlar tushunchasi va ularning turlarini;
2. Aromatik aminlarning nomlanishi va olinish usullarini;
3. Aromatik aminlarning fizik–kimyoviy xossalari, ishlatilishini;
4. Sulfanil kislota amidi, olinishi, xossalari, ishlatilishini.
Yangi darsning bayoni.
Ammiak yoki ammoniy gidroksiddagi bir yoki bir nechta vodorod atomlari
o`rnini aromatik uglevodorod radikallari almashinishi natijasida hosil bo`ladigan
aminlar aromatik aminlar deb ataladi. Aromatik aminlar molekulasidagi
uglevodorod radikallarining loaqal bittasi aromatik uglevodorod radikali bo`lishi
shart.
234
Aromatik aminlar ham radikalga almashingan vodorod atomlari soniga ko`ra
birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi aromatik aminlar va to`rtlamchi arilalkilammoniy
asoslarga bo`linadi. To`rtlamchi arilalkilammoniy asosining molekulasida
ammoniy gidroksidning to`rtta vodorod atomi aril va alkil radikallarga
almashingan bo`ladi: [ArAlk
3
N]
+
OH
–
. Bu yerda Ar–aromatik uglevodorod
radikali, Alk–alifatik uglevodorod radikali. Molekuladagi aminoguruh soniga
qarab aromatik aminlar mono–, di– va poli– aminlarga bo`linadi. Masalan:
N H
2
N H
2
N H
2
monoamin diamin
Ammiak molekulasidagi bitta vodorod atomi aromatik uglevodorod
radikaliga almashinishi natijasida hosil bo`ladigan aminlar birlamchi aromatik
aminlar deb ataladi. Ularning eng oddiy vakili fenilamin yoki aminobenzol bo`lib,
uning molekulasi quyidagichadir:
N H
2
aminobenzol, anilin
Ammiak molekulasidagi ikkita vodorod atomi aromatik yoki aromatik va
alifatik uglevodorod radikallariga almashinishi natijasida hosil bo`ladigan aminlar
ikkilamchi aromatik aminlar deb ataladi.
Ikkilamchi aromatik aminlar ikki xil bo`ladi: a) ikkilamchi sof aromatik
aminlar, b) ikkilamchi alifatik–aromtik aminlar.
N H
C H
3
N H
difenilamin metilfenilamin
Ikkilamchi sof aromatik aminlar molekulasidagi har ikkala radikal aromatik
uglevodorod radikali bo`lib, ularning eng oddiy vakili difenilamin hisoblanadi
C
6
H
5
–NH–C
6
H
5
. Ikkilamchi alifatik–aromatik aminlar molekulasida bitta radikal
235
aromatik uglevodorod radikali, ikkinchi radikal to`yingan uglevodorod radikali
bo`lib, ularning eng oddiy vakili metilfenilamindir CH
3
–NH–C
6
H
5
.
Ammiak molekulasidagi uchta vodorod atomi aromatik yoki aromatik va
alifatik uglevodorod radikallariga almashinishi natijasida hosil bo`ladigan aminlar
uchlamchi aromatik aminlar deb ataladi. Uchlamchi aromatik aminlar ham ikki
xil bo`ladi: a) uchlamchi sof aromatik aminlar, b) uchlamchi alifatik–aromtik
aminlar.
Uchlamchi sof aromatik aminlar molekulasidagi har uchala radikal aromatik
uglevodorod radikali bo`lib, ularning eng oddiy vakili trifenilamin hisoblanadi
(C
6
H
5
)
3
≡N.
Uchlamchi alifatik–aromatik aminlar molekulasida bitta yoki ikkita radikal
aromatik uglevodorod radikali, qolgan radikallar to`yingan uglevodorod radikali
bo`lib, ularning eng oddiy vakili dimetilfenilamindir (CH
3
)
2
=NH–C
6
H
5
.
N
C H
3
N
C H
3
trifenilamin dimetilfenilamin
Nomenklaturasi va izomeriyasi. Birlamchi aromatik aminlarning nomlari
ularning birinchi vakili anilin nomidan hosil qilinadi, masalan:
N H
2
N O
2
B r
N H
2
C H
3
N H
2
2–nitroanilin 2–bromanilin 2–metilanilin
Benzol yadrosida bitta metil guruhi mavjud bo`lgan anilinlar toluidinlar
C
6
H
4
(CH
3
)NH
2
deb ataladi. Ular uchta izomer (o–toluidin, m–toluidin, p–toluidin)
ko`rinishida bo`ladi:
N H
2
C H
3
N H
2
C H
3
N H
2
C H
3
o–toluidin m–toluidin p–toluidin
236
Benzol yadrosida ikkita metil guruhi mavjud bo`lgan anilinlar ksilidinlar
C
6
H
3
(CH
3
)
2
NH
2
deb ataladi.
N H
2
C H
3
C H
3
N H
2
C H
3
C H
3
N H
2
C H
3
H
3
C
qator ksilidin nosimmetrik ksilidin simmetrik ksilidin
Ratsional nomenklatura bo`yicha aminlar nomi radikallar nomiga amin so`zi
qo`shib hosil qilinadi. Masalan:
N H
2
N H
C H
3
N
C H
3
fenilamin metilfenilamin metildifenilamin
Aromatik aminlarda izomeriya aminoguruhning benzol halqasida yoki
benzol halqasining tashqarisida zanjirga joylashishiga bog`liq bo`ladi. Masalan:
C
7
H
9
N tarkibli aromatik amin to`rtta izomerga ega:
C H
3
N H
2
N H
2
C H
3
N H
2
C H
3
C H
2
N H
2
o–toluidin m–toluidin p–toluidin benzilamin
Olinish usullari. 1. Aromatik nitrobirikmalarni qaytarish yo`li bilan
aromatik aminlar olinadi. Bu usul 1842 yilda rus olimi N. N. Zinin tomonidan
kashf etilgan, shuning uchun Zinin reaksiyasi deb ataladi:
C
6
H
5
NO
2
+ 3(NH
4
)S
C
6
H
5
NH
2
+ 3S + 6NH
3
+ 2H
2
O
Sanoatda aminlar olishda qaytaruvchilar sifatida H
2
, kislotali muhitda Fe,
Sn, Zn metallari ishlatiladi. Nitrobirikmalar kislotali muhitda qaytrilganda dastlab
oraliq moddalar (nitrozobirikmalar va gidroksilaminlar), so`ngra aminlar hosil
bo`ladi:
4C
6
H
5
NO
2
+ 9Fe + 4H
2
O
4C
6
H
5
NH
2
+ 3Fe
3
O
4
N H
2
N O
2
+
3 H
2
+
2 H
2
O
237
2
2
2
2
2
2
2
NH
Ar
H
OH
NH
Ar
H
NO
Ar
H
NO
Ar
O
H
O
H
2. Galogenli aromatik birikmalarga yuqori harorat va bosimda ammiak ta`sir
ettirilganda aminlar hosil bo`ladi:
N H
2
J
+
+
2 N H
3
T , P
N H
4
J
3. Birlamchi aromatik aminlar kislotali muhitda qizdirilganda ikkilamchi
aromatik aminlar hosil bo`ladi:
N H
2
H
2
N
+
H C l
N H
+
N H
4
C l
4. Ikkilamchi aromatik aminlarga Cu katalizatori ishtirokida galognli
aromatik birikmalar ta`sir ettirilganda uchlamchi aromatik aminlar olinadi:
H C l
N H
+
C l
N
+
Fizikaviy xossalari. Kichik molekulali aromatik aminlar suyuqliklar, yuqori
molekulali aromatik aminlar esa qattiq moddalar bo`lib, ularning ko`pchligi
qo`lansa hidli, zaharli, suvda oz eriydi. Masalan, anilin o`ziga xos salgina hidli,
zaharli, rangsiz moysimon suyuqlik, u suvdan og`ir va suvda kam eriydi, lekin
benzolda, efirda va spirtda yaxshi eriydi.
Kimyoviy xossalari. 1. Kuchsiz asos xossasi. Aromatik aminlar ammiak va
alifatik aminlarga qaraganda kuchsiz asoslardir, masalan, anilin eritmasi qizil
lakmus qog`ozini ko`k rangga kiritmaydi. Biroq, aromatik aminlar mineral
kislotalar bilan ta`sirlashib tuz hosil qiladi:
C
6
H
5
–NH
2
+ HCl → [C
6
H
5
–NH
3
]
+
Cl
–
yoki C
6
H
5
–NH
2
∙HCl
C
6
H
5
–NH
2
+ HSO
4
H → [C
6
H
5
–NH
3
]
+
HSO
4
–
yoki C
6
H
5
–NH
2
∙H
2
SO
4
2. Alkillanish va atsillanish reaksiyalari.
a) Birlamchi aromatik aminlar galogenalkillar ta`sirida alkillanish
reaksiyasiga kirishadi hamda ikkilamchi va uchlamchi aromatik aminlarga
aylanadi:
238
N H
2
N H
C H
3
+
J
C H
3
-
H J
H J
-
J
C H
3
+
N
C H
3
C H
3
b) Aromatik aminlar organik kislotalarning angidridlari ta`sirida atsillanish
reaksiyasiga kirishadi:
C
6
H
5
–NH
2
+ (CH
3
–CO)
2
O → C
6
H
5
–NH–CO–CH
3
+ CH
3
–COOH
Hosil bo`lgan modda ishqor yoki kislota ishtirokida qizdirilganda, qaytadan
amin va kislotaga aylanadi:
C
6
H
5
–NH–CO–CH
3
+ HOH → C
6
H
5
–NH
2
+ CH
3
–COOH
3. Nitrit kislota ta`siri. Alifatik aminlar kabi aromatik aminlarga ham nitrit
kislota ta`sir ettirilganda, hosil bo`layotgan moddalarga qarab, ularning birlamchi,
ikkilamchi yoki uchlamchi aminlar ekanligi aniqlanadi.
a) Birlamchi aromatik aminlar tuzlari dastlab diazoniy tuzini hosil qiladi, bu
tuz suv ta`sirida gidrolizlanadi va parchalanadi:
[C
6
H
5
–NH
3
]
+
Cl
–
+ HO–NO → [C
6
H
5
–N≡N]
+
Cl
–
+ 2H
2
O
[C
6
H
5
–N≡N]
+
Cl
–
+ HOH → C
6
H
5
–OH + N
2
+ HCl
b) Ikkilamchi aromatik aminlarga nitrit kislota ta`sir ettirib nitrozoaminlar
olinadi:
N H
+
H O
N O
+
N
N = O
H
2
O
c) Uchlamchi aromatik aminlar nitrit kislota ta`sirida paranitrozoaminlarga
aylanadi:
N
+
H O
N O
+
H
2
O
N = O
N
Do'stlaringiz bilan baham: |