Vinilatsetat 73
0
C da qaynaydigan rangsiz suyuqlik bo`lib, uni polimerlash
natijasida polivinilatsetat olinadi:
n C H
2
= C H
C O
O
C H
3
[
C H
2
C H
]
C O
O
C H
3
n
Sanoatda vinilatsetatdan yelim, bo`yoq, bo`yoq moddalar olinadi.
Vinilatsetat gidrolizlanganda polivinilatsetat hosil bo`ladi. Polivinilatsetat sintetik
tola, plyonka, yelim va boshqa moddalar olishda ishlatiladi.
Mumlar yuqori molekulali yog` kislotalarning yuqori molekulali spirtlar
bilan hosil qilgan murakkab efirlari hisoblanadi. Masalan, asalari mumi palmitin
kislotaning miritsil efiri bo`lib, uning tuzilishi quyidagicha:
C
15
H
31
–CO–O–C
31
H
63
Atsetosirka efir hushbo`y hidli, 180
0
C da qaynaydigan suyuqlik bo`lib,
sanoatda murakkab efirlarning kondensatlanish reaksiyasi asosida olinadi. Bunday
murakkab efirning kondensatlanishi L. Klayzen tomonidan aniqlangan bo`lib, u
reaksiya quyidagicha amalga oshadi. Dastlab etilatsetat natriy alkogolyat bilan
birikadi:
C H
3
C
O
C
2
H
5
O
+
N a O
C
2
H
5
C H
3
C
O
O N a
O
C
2
H
5
C
2
H
5
Hosil bo`lgan mahsulot ikkinchi efir molekulasi bilan ta`sirlashadi, natijada
ikki molekula spirt va natriy atsetosirka efir hosil bo`ladi:
C H
3
C
O
C
2
H
5
O
C H
3
C
O
O N a
O
C
2
H
5
C
2
H
5
+
2 C
2
H
5
O H
+
C H
3
C = C H
O N a
C
O
O
C
2
H
5
So`ngra xlorid kislota eritmasi ta`sir ettirilganda oksikroton kislota efiri (I)
hosil bo`ladi, bu efir o`z navbatida atsetosirka efirga (II) aylanadi:
C H
3
C = C H
O N a
C
O
O
C
2
H
5
+
H C l
O
C
2
H
5
O
C H
3
C = C H
O H
C
+
N a C l
188
C H
3
C = C H
O H
C
O
O
C
2
H
5
C H
3
C
C H
2
C
O
O
O
C
2
H
5
Yenol shakl (I) Keton shakl (II)
Atsetosirka efir ikki xil ko`rinishda ifodalanadi. Birinchi formulaga ko`ra
atsetosirka efir ham efir, ham to`yinmagan spirt; ikkinchi formulaga ko`ra u ham
efir, ham ketondir. Atsetosirka efir bir–biriga o`tib turadigan ikki xil izomer (I va
II) lardir. Bunday hodisa tautomeriya deyiladi. Keton guruhli moddalar bilan
yenol guruhli moddalar o`zaro tautomer bo`lganligi uchun, bunday tautomeriya
keto–yenol tautomeriya deb ataladi.
Atsetosirka efir ikki xil tautomer shaklda uchragani sababli keton va
yenollarga xos bo`lgan kimyoviy reaksiyalarga kirishadi. Masalan, atsetosirka efir
boshqa ketonlar singari natriy gidrosulfit va sianid kislotani biriktirib oladi, hamda
gidroksilamin va gidrazin bilan oson reaksiyaga kirishadi.
C H
3
C
C H
2
C
O
O
O
C
2
H
5
+
H C N
O
C
2
H
5
O
C H
3
C
C H
2
C
O H
C N
Vodorod ta`sirida efir molekulasidagi karbonil guruhi qaytariladi va β–
oksimoy kislotaning etil efiri hosil bo`ladi:
C H
3
C
C H
2
C
O
O
O
C
2
H
5
+
O
C
2
H
5
O
C H
3
C H
C H
2
C
O H
H
2
Atsetosirka efir yenollarga xos bo`lgan kimyoviy reaksiyalarga kirishadi,
ya`ni piridin ishtirokida galoidangidridlar bilan atsillash reaksiyasiga kirishadi:
C H
3
C = C H
O H
C
O
O
C
2
H
5
+
C H
3
C
O
C l
C H
3
C = C H
O
C O
C O
C H
3
O
C
2
H
5
+
H C l
Atsetosirka efir kimyo sanoatida karbon kislotalar, keton birikmalar va keton
kislotalarni sintez qilishda xomashyo sifatida ishlatiladi.
189
Metakril kislotaning metil efiri o`tkir hidli, 101
0
C da qaynaydigan,
rangsiz suyuqlik bo`lib, sanoatda atseton, sian kislota va metanolni qo`shib
quyidagi reaksiya natijasida olinadi:
C H
3
C O
C H
3
+
H C N
[C H
3
C
C N ]
O H
C H
3
C H
2
= C
C N
C H
3
+
H
2
O
C H
2
= C
C N
C H
3
+
2 C H
3
O H
C H
2
= C
C O
C H
3
O
C H
3
+
H C N
+
2 H
2
Metakril kislota metil efiri polimerlanganda yuqori molekulali tiniq
shishasimon plastmassa hosil bo`ladi:
C H
2
= C
C O
C H
3
O
C H
3
n
[
C H
2
C
C O
C H
3
]
O
C H
3
n
Hosil bo`lgan mahsulot organik shisha deb ataladi va xalq xo`jaligining
turli tarmoqlarida keng qo`llaniladi.
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Murakkab efirlar–karbon kislotalar va spirtlarning o`zaro ta`sirlashishi
natijasida hosil bo`ladigan organik birikmalar.
Eterifikatsiya reaksiysi–kislota bilan spirtdan murakkab efir hosil bo`lish
reaksiyasi.
sovunlanish yoki gidrolizlanish–murakkab efirlarning suv bilan reaksiyaga
kirishib spirt va kislota hosil qilish reaksiyasi.
Sulfat kislota efirlari–sulfat kislota bilan spirtlarning o`zaro ta`siri
natijasida hosil bo`ladigan efirlar.
Nitrat kislota efirlari–nitrat kislota bilan spirtlarning o`zaro ta`siri
natijasida hosil bo`ladigan efirlar.
Nitrit kislota efirlari–nitrit kislota bilan spirtlarning o`zaro ta`siri natijasida
hosil bo`ladigan efirlar.
Etilatsetat–hushbo`y hidli, 78
0
C da qaynaydigan, suvda yomon eriydigan
suyuqlik.
190
Izoamilatsetat–nok hidli suyuqlik bo`lib, 139
0
C da qaynaydi.
Vinilatsetat–73
0
C da qaynaydigan rangsiz suyuqlik.
Mumlar–yuqori molekulali yog` kislotalarning yuqori molekulali spirtlar
bilan hosil qilgan murakkab efirlari.
Atsetosirka efir–hushbo`y hidli, 180
0
C da qaynaydigan suyuqlik.
Metakril kislotaning metil efiri–o`tkir hidli, 101
0
C da qaynaydigan,
rangsiz suyuqlik.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. Murakkab efirlar deb qanday turdagi organik birikmalarga aytiladi, ular qanday
umumiy formula bilan ifodalanadi?
2. Murakkab efirlar ratsional va xalqaro nomenklaturalar bo`yicha qanday
nomlanadi?
3. Murakkab efirlar qanday usullar bilan olinadi?
4. Murakkab efirlar qanday turdagi fizik–kimyoviy reaksiyalarga kirishadi?
5. Chumoli metil efir, sirka etil efir, propion butil efirlar suv ishtirokida
gidrolizlanganda qanday moddalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.
6. Chumoli metil efir, sirka etil efir, propion butil efirlarga vodorod, natriy
gidroksid, ammiak ta`sir ettirilganda qanday moddalar hosil bo`ladi, reaksiya
tenglamalarini yozing.
7. Sulfat kislota efirlari qanday usullar bilan olinadi, xalq xo`jaligida qanday
maqsadlar uchun ishlatiladi?
8. Nitrat kislota efirlari qanday turdagi moddalar, ular xalq xo`jaligida qanday
maqsadlar uchun ishlatiladi?
9. Nitrit kislota efirlari qanday turdagi moddalar, ular xalq xo`jaligida qanday
maqsadlar uchun ishlatiladi?
10. Organik kislotalar efirlari qanday turdagi moddalar, ular xalq xo`jaligida
qanday maqsadlar uchun ishlatiladi?
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
191
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
38–Mavzu: Karbon kislotalarning amidlari.
Reja:
1. Karbon kislotalar amidlari tushunchasi va ularning nomenklaturasini;
2. Karbon kislotalar amidlarining tabiatda uchrashi va olinish usullarini;
3. Karbon kislotalar amidlarining fizik–kimyoviy xossalarini.
Yangi darsning bayoni.
Karbon kislotalarning karboksil guruhidagi gidroksil guruhi aminoguruhiga
almashinishi natijasida hosil bo`ladigan organik birikmalar karbon kislotalarning
amidlari deyiladi. Masalan:
R
C
O
O H
N H
2
O
R
C
Karbon kislota Karbon kislota amidi
Karbon kislota amidlarini ammiak hosilasi deb ham qaraladi, bunda ammiak
molekulasidagi bitta vodorod atomi karbon kislota qoldig`i–atsil R–CO– ga
almashingan deb hisoblanadi. Amidlarning umumiy formulasi R
CO
NH
2
bo`lib,
funksional guruhi
CO
NH
2
aminoguruhi deyiladi.
192
Nomenklaturasi. Amidlarning nomlari ular olinadigan kislotalar nomiga
amid so`zini qo`shib hosil qilinadi, masalan:
H
C
O
N H
2
N H
2
O
C H
3
C
C
2
H
5
C
O
N H
2
Сhumoli kislota amidi Sirka kislota amidi Propion kislota amidi
Olinish usullari. Sanoatda va laboratoriyada karbon kislotalarning amidlari
quyidagi usullar bilan olinadi.
1. Karbon kislota xlorangidridlariga ammiak ta`sir ettirish:
R
C
O
C l
+
N H
3
[R
C
O
N H
3
]C l
R
C
O
N H
2
+
H C l
2. Murakkab efirlarga ammiak ta`sir ettirish:
R
C
O
O
R
+
N H
3
R
C
O
N H
2
+
R
O H
3. Karbon kislotalarning ammoniyli tuzlarini qizdirish:
R
C
O
+
H
2
O
R
C
O
N H
2
O
N H
4
t
0
Fizikaviy xossalari. Chumoli kislotaning amidi suyuqlik, qolgan barcha
kislotalarning amidlari oq kristall moddalar bo`lib, toza amidlarning hidi
bo`lmaydi. Quyi karbon kislotalarning amidlari suvda yaxshi eriydi. Amidlarning
suvdagi eritmalari lakmusga neytral reaksiya beradi.
Kimyoviy xossalari. Karbon kislotalarning amidlari quyidagi kimyoviy
xossalarni namoyon qiladi:
1. Kislotalar amidlari kuchsiz asosli va kuchsiz kislotali xossalarga ega.
a) Kislotalar amidlari kuchli kislotalar bilan reaksiyaga kirishib tuz hosil
qiladi:
+
[R
C
O
N H
3
]C l
R
C
O
N H
2
H C l
193
b) Kislotalar amidlari asos xususiyatli moddalar bilan reaksiyaga kirishib
tuzsimon birikmalar hosil qiladi:
+
R
C O
N H
2
2
H g O
R
C O
N H
H g
N H
C O
R
+
H
2
O
2. Amidlarning juda muhim xossasi ularning kislota va ishqorlar ishtirokida
gidrolizlana olish xususiyatidir. Bunda kislota bilan ammiak hosil bo`ladi:
R
C
O
N H
2
+
H O H
O H
O
R
C
+
N H
3
3. Kislotalar amidlari natriy gipoxlorit yoki natriy gipobromitlarning
ishqordagi eritmalari bilan ta`sirlashib, birlamchi aminlar hosil qiladi (Goffmancha
parchalash):
R
CO
NH
2
+ NaOCl
R
NH
2
+ CO
2
↑ + NaCl
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Karbon
kislotalarning
amidlari–karbon
kislotalarning
karboksil
guruhidagi gidroksil guruhi aminoguruhiga almashinishi natijasida hosil
bo`ladigan organik birikmalar.
Goffmancha parchalash–kislotalar amidlarining natriy gipoxlorit yoki
natriy gipobromitlarning ishqordagi eritmalari bilan ta`sirlashib birlamchi aminlar
hosil qilishi.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. Karbon kislotalar amidlari deb qanday turdagi organik birikmalarga aytiladi,
ular qanday umumiy formula bilan ifodalanadi?
2. Karbon kislotalar amidlari qanday usullar bilan nomlanadi?
3. Karbon kislotalar amidlari qanday usullar yordamida olinadi?
4. Karbon kislotalar amidlari qanday fizik–kimyoviy xossalarni namoyon qiladi?
5. Chumoli kislota amidi gidrolizlanganda qanday modda hosil bo`ladi, reaksiya
tenglamasini yozing.
6. Sirka kislota amidi gidrolizlanganda qanday modda hosil bo`ladi, reaksiya
tenglamasini yozing.
194
7. Propion kislota amidi gidrolizlanganda qanday modda hosil bo`ladi, reaksiya
tenglamasini yozing.
8. Moy kislota amidi gidrolizlanganda qanday modda hosil bo`ladi, reaksiya
tenglamasini yozing.
9. Chumoli kislota amidiga simob oksid, vodorod xlorid, natriy gipobromid ta`sir
ettirilganda qanday moddalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.
10. Sirka kislota amidiga simob oksid, vodorod xlorid, natriy gipobromid ta`sir
ettirilganda qanday moddalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.
11. Propion kislota amidiga simob oksid, vodorod xlorid, natriy gipobromid ta`sir
ettirilganda qanday moddalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.
12. Moy kislota amidiga simob oksid, vodorod xlorid, natriy gipobromid ta`sir
ettirilganda qanday moddalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
39–Mavzu: «Biuret reaksiyasi».
Reja:
195
1. Karbonat kislota amidlari va ularning turlarini;
2. Mochevinaning olinishi, xossalari, ishlatilishini;
3. «Biuret reaksiyasi» va uni hosil qilishni.
Yangi darsning bayoni.
Kislotalar amidlari ichida karbonat kislota amidlari katta ahamiyatga ega
hisoblanadi. Karbonat kislota ikki asosli kislota bo`lganligi sababli ikki xil amid
hosil qiladi: karbamin kilsota deb ataluvchi to`liqsiz amid, mochevina deb
ataluvchi to`liq amid.
HO–CO–OH H
2
N–CO–OH H
2
N–CO–NH
2
Karbonat kislota Karbamin kislota Mochevina
Karbamin kislota H
2
N–CO–OH tabiatda erkin holda topilmagan, biroq
uning tuz va efirlari mavjud. Karbamin kislota etil efiri H
2
N–CO–O–C
2
H
5
uretan
deb ataladi va tibbiyotda uyqu dorisi sifatida ishlatiladi.
Mochevina yoki karbamid H
2
N–CO–NH
2
odam va sut emizuvchi
hayvonlar organizmidagi azot almashinuvi oxirgi mahsulotidir. Bir sutkada odam
organizmidan siydik bilan birga 28–30 gramm atrofida mochevina ajralib chiqadi.
Mochevina suvda yaxshi eriydigan oq kristall modda. Uni dastlab 1828 yilda
nemis kimyogari Vyoler ammoniy sianatdan olgan edi:
NH
4
OCN
H
2
N
CO
NH
2
Sanoatda mochevina CO
2
bilan NH
3
ni 150
0
C da yuqori bosim ostida
qizdirib turib olinadi:
CO
2
+ 2NH
3
H
2
N
CO
NH
2
+ H
2
O
Mochevinaning kimyoviy xossalari. Mochevina quyidagi kimyoviy
xossalarni namoyon qiladi:
1. Kuchli mineral kislotalar bilan mochevina tuzlar hosil qiladi:
H
2
N
CO
NH
2
+ HNO
3
H
2
N
CO
NH
2
HNO
3
2. Mochevinaning gidrolizlanishi. Barcha amidlar kabi mochevina ham
kislota yoki ishqorlar ishtirokida gidrolizga uchraydi:
H
2
N
CO
NH
2
+ HOH
CO
2
+ 2NH
3
196
3. Mochevinaning qizdirilganda parchalanishi. Mochevina qizdirilganda bir
vaqtning o`zida ikki xil reaksiya amalga oshadi:
a) Ikki molekula mochevinadan bir molekula ammiak ajralib chiqishi
hisobiga biuret hosil bo`ladi;
H
2
N–CO–NH
2
+ H
2
N–CO–NH
2
→ H
2
N–CO–NH–CO–NH
2
+ NH
3
b) Bir molekula mochevinadan bir molekula ammiak ajralib chiqishi
natijasida izosianat kislota hosil bo`ladi;
H
2
N–CO–NH
2
→ H–N=C=O + NH
3
Izosianat kislota o`z navbatida sianat kislotaga aylanadi;
H–N=C=O ↔ N≡C–O–H
4. Mochevinaning nitrit kislota (a) yoki natriy gipobromit (b) ta`sirida
parchalanishi natijasida azot gaz holida ajralib chiqadi:
a) H
2
N
CO
NH
2
+ 2HO–NO → CO
2
↑ + 2N
2
↑ + 3H
2
O
b) H
2
N
CO
NH
2
+ 3NaOBr → 3NaBr + CO
2
↑ + N
2
↑ + 2H
2
O
5. Ureid hosilalarining olinishi. Molekulasi tarkibida mochevina qoldig`i
mavjud bo`lgan kislota hosilalari ureid hosilalari deb ataladi. Ureid hosilalari ikki
turga bo`linadi: ureid kislotalar va kislota ureidlari.
Ureid kislotalar molekulasida mochevina qoldig`i karbon kislota
radikalidagi vodorod atomi bilan o`rin almashingan bo`ladi, masalan:
H
2
N–CO–NH
2
+ CH
3
–CO–OH → H
2
N–CO–NH–CH
2
–CO–OH + H
2
O
mochevina sirka kislota ureidsirka kislota yoki gidantoin kislota
Kislota ureidlari molekulasida esa mochevina qoldig`i karbon kislota
karboksilidagi gidroksil guruhi bilan o`rin almashingan bo`ladi, masalan:
CH
3
–CO–OH + H
2
N–CO–NH
2
→ CH
3
–CO–NH–CO–NH
2
+ H
2
O
sirka kislota mochevina sirka kislota ureidi yoki atsetilmochevina
Tibbiyotda ayrim kislota ureidlari dorivor moddalar sifatida qo`llaniladi.
Masalan, α–bromizovalerian kislota ureidi yoki bromizoval tibbiyotda uyqu dorisi
sifatida ishlatiladi.
C H
3
C H
C H
3
C H
B r
C O
N H
C O
N H
2
197
α–bromizovalerian kislota ureidi yoki bromizoval
Mochevinaning yana bir hosilasi guanidin hisoblanadi. Bu modda kislorod
atomi iminoguruh (=NH) ga almashingan mochevina deb qaraladi.
H
2
N
C O
N H
2
H
2
N
C
N H
2
N H
mochevina guanidin
Hozirgi vaqtda tibbiyotda molekulasi tarkibida guanidin qoldig`i mavjud
bo`lgan bir necha xil dorivor moddalar qo`llaniladi. Mochevina–qimmatli juda
konsentrlangan azotli o`g`it (46,6 % azot), barcha tuproqlarda va hamma ekinlar
uchun keng foydalaniladi. U azot manbai sifatida hayvonlar ozig`iga qo`shib
beriladi. Mochevina formaldegid smolalar va dori–darmonlar olishda boshlang`ich
modda sifatida ham ishlatiladi.
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Karbonat kislota amidlari–karbonat kislotaning gidroksil guruhlari amino
guruhiga almashinishi natijasida hosil bo`lgan amidlar.
Karbamin kislota–tabiatda erkin holda topilmagan, biroq uning tuz va
efirlari mavjud bo`lgan karbonat kislota amidi.
Do'stlaringiz bilan baham: |