Qahrabo kislota HOOC–CH
2
–CH
2
–COOH tabiatda keng tarqalgan ikki
asosli karbon kislotalardan biri hisoblanadi. U asosan, qahraboda, qo`ng`ir
165
ko`mirda, ko`plab o`simliklarda, ayniqsa, hom mevalarda uchraydi. Sanoatda
qahrabo kislota asosan qahraboni quruq haydash yo`li bilan olinadi.
Qahrabo kislota qattiq kristall modda bo`lib, qizdirilganda osonlik bilan suv
ajratib chiqaradi va siklik qahrabo angidridiga aylanadi.
Sanoatda qahrabo kislota suksinimid (qahrabo kislotaning imidi), pirrolidin,
pirrol kabi moddalarni sintez qilishda qo`llaniladi.
Glutar kislota HOOC–CH
2
–CH
2
–CH
2
–COOH qattiq kristall modda, 97,5
0
C da suyuqlanadi. Qizdirilganda osonlik bilan suv ajratib chiqaradi va 56
0
C da
suyuqlanadigan glutar angidridga aylanadi.
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Oksalat kislota HOOC–COOH tabiatda o`simliklar tarkibida tuz holida
ko`p uchraydi. Ayrim patologik holatlar vaqtida odam siydigida ham kalsiy oksalat
kristallari paydo bo`ladi.
Sanoatda oksalat kislota asosan chumoli kislotaning natriyli yoki kaliyli
tuzini 400
0
C gacha qizdirish, hosil bo`lgan oksalat kislota tuziga kislota ta`sir
ettirish yo`li bilan olinadi.
NaOOC–H + H–COONa → NaOOC–COONa + H
2
↑
Suvsiz oksalat kislota o`zining suyuqlanish haroratida parchalanadi,
parchalanish ikki bosqichda amalga oshadi. Birinchi bosqichda CO
2
va HCOOH,
ikkinchi bosqichda esa CO va H
2
O hosil bo`ladi.
HOOC–COOH → H–COOH + CO
2
↑
H–COOH → CO + H
2
O
Oksalat kislota oksidlanganda karbonat angidird va suv hosil bo`ladi:
HOOC–COOH + O → 2CO
2
+ H
2
O
Shuning uchun oksalat kislota ko`pincha qaytaruvchi sifatida ishlatiladi.
Oksalat kislota va uning tuzlari, odatda, kalsiy kationi–Ca
2+
yordamida aniqlanadi:
NaOOC–COONa + CaCl
2
→ (COO)
2
Ca↓ + 2NaCl
Hosil bo`lgan kalsiy oksalat cho`kmasi sirka kislotada erimaydi, biroq
mineral kislotalarda oson eriydi.
166
Oksalat kislota xalq xo`jaligining turli tarmoqlarida metall va yog`och
buyumlarga jilo berishda, uranni tozalashda, to`qimachilikda va charm sanoaitida
keng miqyosda ishlatiladi.
Malon kislota HOOC–CH
2
–COOH qattiq kristall modda bo`lib, 130
0
C da
suyuqlanadi. Qizdirilganda oson parchalanadi hamda sirka kislota va karbonat
angidrid hosil qiladi.
Malon kislotaning ko`pgina hosilalari ma`lum bo`lib, ular orasida malon
kislotaning dietil efiri (malon efir) ko`p ishlatiladi:
H
5
C
2
–OOC–CH
2
–COO–C
2
H
5
Malon efir meva hidini eslatuvchi hushbo`y suyuqlik bo`lib, 199
0
C da
qaynaydi. Malon efir kuchli reaksion qobiliyatga ega birikma hisoblanadi, shuning
uchun bu efir asosida normal va izotuzilishli bir va ikki asosli krbon kislotalar
sintez qilish mumkin. Malon efirning kimyoviy reaksiyalari uning quyidagi ikki
kimyoviy xossalariga asoslangan:
1. Malon efir molekulasidagi metilen guruhining vodorod atomlari juda
qo`zg`aluvchan, shuning uchun ular boshqa atom va atomlar guruhlari bilan
osonlikcha o`rin almashadi. Masalan, malon efirga natriy metali ta`sir ettirilganda
dastlab bir, so`ngra ikki vodorod atomi natriy bilan o`rin almashadi va natriy
malon efir va dinatriy malon efir hosil bo`ladi:
H
5
C
2
–OOC–CH
2
–COO–C
2
H
5
+ Na → [H
5
C
2
–OOC–CH–COO–C
2
H
5
]
–
Na
+
[H
5
C
2
–OOC–CH–COO–C
2
H
5
]
–
Na
+
+ Na → Na
+–
[H
5
C
2
–OOC–C–COO–C
2
H
5
]
–
Na
+
Natriy va dinatriy malon efirlarga uglevodorodlarning galogenli hosilalari
ta`sir ettirilganda, mono– va di– alkil malon efirlar hosil bo`ladi:
[H
5
C
2
–OOC–CH–COO–C
2
H
5
]
–
Na
+
+ R–Br→
→ H
5
C
2
–OOC–CHR–COO–C
2
H
5
+ NaBr
2. Monoalkil va dialkil malon efirlar gidrolizlanganda ikki asosli kislota,
yana qizdirilganda esa bir asosli kislota hosil bo`ladi:
H
5
C
2
O O C
C H
R
C O O
C
2
H
5
+
2HOH
2 C
2
H
5
O H
+
H O O C
C H
R
C O O H
167
+
H O O C
C H
R
C O O H
R
C H
2
C O O H
C O
2
Natriy malon efirdagi natriy normal radikalga almashtirilgan hollarda
tuzilishi normal bo`lgan kislotalar, izo radikalga almashtirilgan hollarda esa
izotuzilishli kislotalar hosil bo`ladi.
Malon efir farmatsevtika sanoatida turli xil dorivor moddalar sintez qilishda,
jumladan, barbital olishda qo`llaniladi.
Qahrabo kislota HOOC–CH
2
–CH
2
–COOH tabiatda keng tarqalgan ikki
asosli karbon kislotalardan biri hisoblanadi. U asosan, qahraboda, qo`ng`ir
ko`mirda, ko`plab o`simliklarda, ayniqsa, hom mevalarda uchraydi. Sanoatda
qahrabo kislota asosan qahraboni quruq haydash yo`li bilan olinadi.
Qahrabo kislota qattiq kristall modda bo`lib, qizdirilganda osonlik bilan suv
ajratib chiqaradi va siklik qahrabo angidridiga aylanadi.
Sanoatda qahrabo kislota suksinimid (qahrabo kislotaning imidi), pirrolidin,
pirrol kabi moddalarni sintez qilishda qo`llaniladi.
Glutar kislota HOOC–CH
2
–CH
2
–CH
2
–COOH qattiq kristall modda, 97,5
0
C da suyuqlanadi. Qizdirilganda osonlik bilan suv ajratib chiqaradi va 56
0
C da
suyuqlanadigan glutar angidridga aylanadi.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. To`yingan ikki asosli karbon kislotalarga qaysi moddalar misol bo`ladi, sanab
bering.
2. Oksalat kislotaga natriy, etil spirti, ammiak ta`sir ettirilganda qanday
mahsulotlar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.
3. Malon kislotaga natriy, etil spirti, ammiak ta`sir ettirilganda qanday mahsulotlar
hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.
4. Qahrabo kislotaga natriy, etil spirti, ammiak ta`sir ettirilganda qanday
mahsulotlar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.
5. Glutar kislotaga natriy, etil spirti, ammiak ta`sir ettirilganda qanday mahsulotlar
hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.
168
6. Oksalat kislota qizdirilganda qanday mahsulotlar hosil bo`ladi, reaksiya
tenglamalarini yozing.
7. Malon kislota qizdirilganda qanday mahsulotlar hosil bo`ladi, reaksiya
tenglamalarini yozing.
8. Qahrabo kislota qizdirilganda qanday mahsulotlar hosil bo`ladi, reaksiya
tenglamalarini yozing.
9. Glutar kislota qizdirilganda qanday mahsulotlar hosil bo`ladi, reaksiya
tenglamalarini yozing.
10. Oksalat kislota qanday usul bilan olinadi, xalq xo`jaligida qanday maqsadlarda
ishlatiladi?
11. Malon kislota qanday usul bilan olinadi, xalq xo`jaligida qanday maqsadlarda
ishlatiladi?
13. Qahrabo kislota qanday usul bilan olinadi, xalq xo`jaligida qanday
maqsadlarda ishlatiladi?
14. Glutar kislota qanday usul bilan olinadi, xalq xo`jaligida qanday maqsadlarda
ishlatiladi?
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
169
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
34–Mavzu: To`yinmagan ikki asosli karbon kislotalar.
Reja:
1. To`yinmagan ikki asosli karbon kislotalar tushunchasini;
2. To`yinmagan ikki asosli karbon kislotalarning nomlanish usullarini;
3. Malein va fumar kislotalar, ularning olinishi, xossalari, ishlatilishini.
Yangi darsning bayoni.
To`yinmagan uglevodorodlar molekulasidagi ikkita vodorod atomi o`rnini
karboksil guruhiga almashinishi natijasida hosil bo`ladigan organik birikmalar
to`yinmagan ikki asosli karbon kislotalar deb ataladi. Ularning umumiy
formulasi HOOC–C
n
H
n
–COOH formula bilan ifodalanadi.
To`yinmagan ikki asosli karbon kislotalarni ratsional nomenklatura bo`yicha
nomlashda karboksil guruhlari bilan birikkan to`yinmagan radikalga mos keladigan
uglevodorod nomiga dikarbon kislota so`zi qo`shib nomlanadi, masalan:
HOOC–CH=CH–COOH HOOC–CH=CH–CH
2
–COOH
Etilen dikarbon kislota Propilen dikarbon kislota
To`yinmagan ikki asosli karbon kislotalarni xalqaro nomenklatura bo`yicha
nomlashda karbon kislota molekulasidagi uglerod atomlari soniga mos keluvchi
uglevodorod nomiga dikislota so`zi qo`shib nomlanadi, masalan:
HOOC–CH=CH–COOH HOOC–CH=CH–CH
2
–COOH
Etilen dikislota Propilen dikislota
To`yinmagan ikki asosli karbon kislotalarni nomlashda, to`yingan ikki asosli
karbon kislotalar kabi, ko`pincha trivial nomlar qo`llaniladi.
To`yinmagan ikki asosli karbon kislotalarning eng oddiy vakili etilen
dikarbon kislota HOOC–CH=CH–COOH hisoblanadi. Etilen dikarbon kislota
ikki xil geometrik izomeriya, sis–trans izomer ko`rinishida bo`ladi.
C = C
H
H
H O O C
C O O H
C = C
H
H
C O O H
H O O C
170
Sis–izomer Trans–izomer
Bu ikki xil ko`rinishdagi kislotalar malein kislota (sis–izomer) va fumar
kislota (trans–izomer) deb ataladi. Bu kislotalar bir–biridan angidrid hosil qilishi
yoki qilmasligi bo`yicha farq qiladi.
Malein kislota molekulasida karboksil guruhlar qo`shbog` tekisligining bir
tomonida joylashgan, shuning uchun u qizdirilganda suv ajratib chiqaradi va
malein angidridga aylanadi:
HC
HC
COOH
COOH
HC
HC
CO
CO
O
+
H
2
O
Malein kislota tabiatda uchramaydi, sanoatda benzol yoki naftalinni
katalizator ishtirokida oksidlash yo`li bilan olinadi. Malein kislota beqaror modda
bo`lib, 150
0
C da suyuqlanadi, suvda yaxshi eriydi. Turli katalizatorlar (yod va
nitrit kislota) ishtirokida malein kislota barqaror birikma fumar kislotaga aylanadi.
Fumar kislota molekulasida karboksil guruhlar qo`shbog` tekisligining turli
tomonlarida joylashgan, shuning uchun suv ajratib chiqarmaydi va angidrid hosil
qilmaydi. Fumar kislota ko`plab o`simliklar tarkibida, ayniqsa qo`ziqorinda ko`p
uchraydi. Fumar kislota qattiq kristall modda bo`lib, 288
0
C da syuqlanadi, suvda
yomon eriydi.
Malein va fumar kislotalar to`yingan ikki asosli karbon kislotalar kabi
karboksil guruhlar hisobiga ikki qator tuzlar, efirlar, amidlar, galogenangidridlar
hosil qiladi. Bundan tashqari, to`yinmagan bir asosli karbon kislotalar kabi
qo`shbog` hisobiga biriktirib olish, oksidlanish va polimerlanish reaksiyalariga
kirishadi.
Mavzuga oid tayanch iboralar.
To`yinmagan ikki asosli karbon kislotalar–to`yinmagan uglevodorodlar
molekulasidagi ikkita vodorod atomi o`rnini karboksil guruhi almashinishi
natijasida hosil bo`ladigan karbon kislotalar.
Etilen dikarbon kislota–to`yinmagan ikki asosli karbon kislotalarning eng
oddiy vakili.
171
Malein kislota–beqaror modda bo`lib, 150
0
C da suyuqlanadi, suvda yaxshi
eriydi.
Fumar kislota–qattiq kristall modda bo`lib, 288
0
C da syuqlanadi, suvda
yomon eriydi.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. To`yinmagan ikki asosli karbon kislotalar deb qanday turdagi karbon
kislotalarga aytiladi?
2. To`yinmagan ikki asosli karbon kislotalarga qaysi moddalar misol bo`ladi, sanab
bering.
3. To`yinmagan ikki asosli karbon kislotalar ratsional nomenklatura bo`yicha
qanday nomlanadi?
4. To`yinmagan ikki asosli karbon kislotalar xalqaro nomenklatura bo`yicha
qanday nomlanadi?
5. Malein va fumar kislotalar qanday xossalarni namoyon qiladi?
6. Malein kislotaga vodorod va brom birikishi natijasida qanday mahsulotlar hosil
bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.
7. Fumar kislotaga vodorod va brom birikishi natijasida qanday mahsulotlar hosil
bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.
8. Malein kislota va fumar kislotalar xalq xo`jaligida qanday mahsulotlar
tayyorlash uchun ishlatiladi?
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
172
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
35–Mavzu: Bir asosli aromatik karbon kislotalar.
Reja:
1. Aromatik karbon kislotalar va ularning turlarini;
2. Bir asosli aromatik karbon kislotalar tushunchasi, ularning izomeriyasi va
nomenklaturasini;
3. Bir asosli aromatik karbon kislotalarning tabiatda uchrashi va olinish
usullarini;
4. Bir asosli aromatik karbon kislotalarning fizik–kimyoviy xossalari va
ishlatilishini.
Yangi darsning bayoni.
Aromatik uglevodorodlarning benzol halqasidagi bitta yoki ikkita vodorod
atomi o`rnini karboksil guruhi almashinishi natijasida hosil bo`ladigan karbon
kislotalar aromatik karbon kislotalar deyiladi.
Ularning umumiy formulasi R–(COOH)
n
formula bilan ifodalanadi.
Aromatik karbon kislotalar karboksil guruhining soniga qarab quyidagi turlarga
ajratiladi: bir va ikki asosli aromatik karbon kislotalar.
Aromatik uglevodorodlar benzol halqasidagi bitta vodorod atomi o`rnini
karboksil guruhiga almashinishi natijasida hosil bo`ladigan organik birikmalar bir
asosli aromatik karbon kislotalar deb ataladi. Ularning eng oddiy vakili benzoy
kislota C
6
H
5
–COOH bo`lib, ularning umumiy formulasi R–COOH formula bilan
ifodalanadi.
173
Nomenklaturasi va izomeriyasi. Bir asosli aromatik karbon kislotalarni
ratsional nomenklatura bo`yicha nomlashda almashingan guruhning holati va nomi
atalib, so`ngra benzoy kislota so`zi qo`shib nomlanadi, masalan:
COOH
COOH
CH
3
COOH
C
2
H
5
COOH
NH
2
benzoy kislota metilbenzoy etilbenzoy aminobenzoy
kislota kislota kislota
Bir asosli aromatik karbon kislotalarni xalqaro nomenklatura bo`yicha
nomlashda almashingan guruhning holati va nomi atalib, so`ngra benzoy kislota
so`zi qo`shib nomlanadi, masalan:
COOH
CH
3
COOH
C
2
H
5
COOH
NH
2
o–metilbenzoy m–etilbenzoy p–aminobenzoy
kislota kislota kislota
Karboksil guruhi yon zanjirda joylashgan aromatik kislotalar arilalifatik
kislotalar deb ataladi. Masalan, C
6
H
5
–CH
2
–COOH kislota fenil sirka kislota
deyiladi. Ko`pchilik aromatik karbon kislotalar trivial nomlar bilan ataladi.
Tabiatda uchrashi va olinish usullari. Bir asosli aromatik karbon kislotalar
tabiatda o`simliklar smolalari tarkibida erkin holda va murakkab efirlar
ko`rinishida uchraydi.
Sanoatda bir asosli aromatik karbon kislotalar quyidagi usullar bilan olinadi.
1. Aromatik uglevodorodlarning uch galogenli hosilalarini gidrolizlash, hosil
bo`lgan mahsulotni degidratlash usuli:
C C l
3
H O H
3
+
-
H C l
3
C
O H
O H
O H
-
H
2
O
C
O
O H
2. Benzol gomologlarini oksidlash usuli:
174
C H
3
+
C
O H
O H
O H
-
H
2
O
C
O
O H
( O )
3
Fizikaviy xossalari. Bir asosli aromatik karbon kislotalar 100
0
C dan yuqori
haroratda suyuqlanadigan rangsiz kristall moddalar bo`lib, sovuq suvda qiyin, issiq
suvda oson eriydi. Ular benzol, efir, spirt kabi qutbsiz erituvchilarda yaxshi eriydi.
Kimyoviy xossalari. Bir asosli aromatik karbon kislotalar quyidagi
kimyoviy xossalarni namoyon qiladi.
1. Karboksil guruh reaksiyalari: a) Aromatik karbon kislotalar alifatik
karbon kislotalarga nisbatan ko`proq darajada dissotsiyalanadi, ya`ni aromatik
kislotalar alifatik kislotalarga nisbatan kuchliroq kislotalar hisoblanadi:
C
6
H
5
–CO–OH → C
6
H
5
– CO–O
–
+ H
+
b) Aromatik kislotalar asoslar bilan reaksiyaga kirishib tuzlar hosil qiladi:
C
6
H
5
–CO–OH + NaOH → C
6
H
5
–CO–ONa + H
2
O
c) Aromatik kislotalar spirtlar bilan reaksiyaga kirishib murakkab efirlar
hosil qiladi:
C
6
H
5
–CO–OH + HO–CH
3
→ C
6
H
5
–CO–O–CH
3
+ H
2
O
d) Aromatik kislotalar PCl
3
, PCl
5
, SOCl
2
lar bilan reaksiyaga kirishib,
aromatik kislota galogenangidridlarini hosil qiladi:
3C
6
H
5
–CO–OH + PCl
3
→ 3C
6
H
5
–CO–Cl + H
3
PO
3
C
6
H
5
–CO–OH + PCl
5
→ C
6
H
5
–CO–Cl + POCl
3
+ HCl
C
6
H
5
–CO–OH + O=SCl
2
→ C
6
H
5
–CO–Cl + SO
2
+ HCl
Kislota galogenangidridlari beqaror moddalar bo`lib, ular suv ta`sirida oson
parchalanadi:
C
6
H
5
–CO–Cl + HOH → C
6
H
5
–CO–OH + HCl
2. Benzol yadrosidagi almashinish reaksiyalari.
a) Vodorod atomi galogenga o`rin almashinishi natijasida galogen aromatik
kislotalar hosil bo`ladi:
C O O H
+
C l
2
C O O H
C l
H C l
+
175
b) Vodorod atomi nitro guruhiga o`rin almashinishi natijasida nitro aromatik
kislotalar hosil bo`ladi:
H O
N O
2
+
H
2
O
C O O H
N O
2
+
C O O H
c) Vodorod atomi amino guruhiga o`rin almashinishi natijasida amino
aromatik kislotalar hosil bo`ladi:
H O
N H
2
+
H
2
O
C O O H
N H
2
+
C O O H
d) Vodorod atomi sulfo guruhiga o`rin almashinishi natijasida sulfo
aromatik kislotalar hosil bo`ladi:
+
H
2
O
C O O H
S O
2
O H
+
C O O H
H O
S O
2
O H
3. Benzol yadrosini vodorod bilan to`yintirish.
Aromatik kislotalar benzol yadrosiga vodorod biriktirish aromatik
uglevodorodlarga vodorod biriktirishga nisbatan oson. Gidrogenlash jarayonida
sharoitga qarab benzol yadrosiga to`rtta yoki oltita vodorod atomi birikadi:
+
C O O H
C O O H
3 H
2
Benzoy kislota C
6
H
5
–COOH 121,5
0
C da suyuqlanadigan, oson
sublimatlanadigan, hidsiz kristall modda. Sovuq suvda qiyin, issiq suvda oson
eriydi. Efir va spirtda esa yaxshi eriydi.
Tabiatda benzoy kislota peruan va toluan malhamlari tarkibida, ayniqsa
benzoy smolasi tarkibida bog`langan holda uchraydi.
Sanoatda benzoy kislota asosan, toluolni oksidlash, ftal kislotani
dekarboksillash yo`llari bilan olinadi. Benzoy kislota antiseptik xossaga ega,
shuning farmatsevtikada undan surtma dori moddalar tayyorlashda ishlatiladi.
176
Sanoatda benzoy kislota bo`yoqlar sintez qilishda, oziq–ovqat mahsulotlarini
konservalashda qo`llaniladi.
Benzoy kislota shilliq pardaga kuchli ta`sir ko`rsatadi. Shuning uchun uni
ichilmaydi, balki sirtga ishlatiladigan dori sifatida qo`llaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |