aminokislotalar (karboksil guruhidan boshlab
hisoblaganda aminoguruhi birinchi uglerod atomida bo`ladi),
aminokislotalar
(karboksil guruhidan boshlab hisoblaganda aminoguruhi ikkinchi uglerod atomida
bo`ladi),
aminokislotalar
(karboksil
guruhidan
boshlab
hisoblaganda
aminoguruhi uchunchi uglerod atomida bo`ladi). Masalan:
α β γ
C H
3
C H
2
C H
C O O H
N H
2
C H
C H
2
C H
2
C O O H
N H
2
C H
3
C H
C H
2
C O O H
N H
2
α–aminomoy kislota β–aminomoy kislota γ–aminomoy kislota
Tabiatda uchrashi va olinish usullari. Tabiatdagi o`simlik va hayvon
organizmlaridagi oqsillarning asosini aminokislotalar tashkil etadi. Go`sht, teri,
jelatina, jun, soch tolasi, kazein va boshqalar oqsillarning asosiy manbalari
hisoblanadi. Bundan tashqari, aminokislotalar sof va peptidlar ko`rinishida ham
uchraydi.
1. Oqsillar gidrolizlanganda gidrolizning oxirgi mahsulotlari sifatida
aminokislotalar aralashmasi hosil bo`ladi. Oqsillar gidrolizi quyidagi sxema
bo`yicha amalga oshadi:
Oqsil → Peptonlar → Polipeptidlar → Aminokislotalar
220
So`ngra ma`lum usullar orqali aralashmadan sof aminokislotalar ajratib
olinadi.
2. Organik kislotalar galogenli hosilalariga ammiak ta`sir ettirilganda
aminokislotalar hosil bo`ladi:
Cl–CH
2
–COOH + 2NH
3
→ H
2
N–CH
2
–COOH + NH
4
Cl
3. Nitrokislotalar (a) va oksimlarni (b) vodorod yordamida qaytarish yo`li
bilan aminokislotalar olish mumkin:
C H
3
C H
C H
N O
2
C O O H
C H
3
a )
+
3 H
2
+
C H
3
C H
C H
N H
2
C O O H
C H
3
H
2
O
2
C H
C H
2
C
C O O H
C H
3
C H
3
N
O H
b )
+
H
2
2
+
C H
C H
2
C H
C O O H
C H
3
C H
3
N H
2
H
2
O
4. Aldegido va ketokislotalar ammiak ishtirokida katalitik qaytarilganda
aminokislotalar olinadi:
COOH
NH
CH
CH
H
OOH
NH
C
CH
NH
COOH
CO
CH
Ni
O
H
)
(
]
)
(
[
2
3
2
3
3
3
2
Fizikaviy xossalari. Aminokislotalar rangsiz kristall moddalar bo`lib,
yuqori haroratlarda (250
0
C dan yuqorida) parchalanib suyuqlanadi. Ko`pchilik
aminokislotalar shirin ta`mga ega, biroq noxush va achchiq ta`mli aminokislotalar
ham mavjud. Aminokislotalar suvda yaxshi eriydi va efirda erimaydi.
Kimyoviy xossalari. 1. Kimyoviy xossalari jihatidan aminokislotalar o`ziga
xos amfoter birikmalar bo`lib, amfoterlik xossalari aminokislotalar molekulalarida
aminoguruhi bilan karboksil guruhining bir–biriga ta`siri bilan tushuntiriladi. Bu
guruhlar o`zaro ta`sir etishi natijasida ichki tuzlar hosil bo`ladi:
H
2
N
CH
2
COOH
H
3
N
+
+
CH
2
COO
–
R
C H
N H
2
C O
O H
R
C H
N H
2
C O
O
-
+
H
+
Aminokislotalarning amfoter xususiyati ularning ishqorlar va kislotalar bilan
reaksiyaga kirishib, tuzlar hosil qilishidan isbotlanadi. Masalan:
H
2
N
CH
2
COOH + NaOH
H
2
N
CH
2
COONa + H
2
O
glitsinning natriyli tuzi
H
2
N
CH
2
COOH + HCl
[H
3
N
CH
2
COOH]
+
Cl
–
221
2. Aminokislotalar spirtlar bilan reaksiyaga kirishganda murakkab efirlar
hosil bo`ladi:
H
2
N–R–COOH + HO–R → H
2
N–R–CO–O–R + H
2
O
3. Aminokislotalarga nitrit kislota ta`sir ettirilganda azot va suv ajralib
chiqadi:
H
2
N–CH
2
–COOH + HO–NO → HO–CH
2
–COOH + N
2
+ H
2
O
4. α–aminokislotalar yumshoq sharoitda maxsus fermentlar ishtirokida
dekarboksillash, dezaminlash, aminalmashtirish reaksiyalariga kirishadi:
C H
3
C H
C O O H
N H
2
a )
+
C H
3
C H
2
N H
2
C O
2
R
C H
N H
2
C O O H
b )
+
( O )
-
N H
3
R
C O
C O O H
R
C
O
H
+
C O
2
R
C H
N H
2
C O O H
c)
+
R
C O
C O O H
R
C O
C O O H
+
R
C H
N H
2
C O O H
5. α, β, γ–aminokislotalar bir xil sharoitda qizdirilganda har qaysi
aminokislotadan o`ziga xos birikmalar hosil bo`ladi:
a) α–aminokislotalar qizdirilganda ikki molekula aminokislotadan bir yoki
ikki molekula suv ajralib chiqadi hamda to`liqmas yoki to`liq angidrid hosil
bo`ladi:
R
C H
N H
2
C O O H
+
H O O C
C H
N H
2
R
H N
C H
C O
R
C O O H
C H
N H
2
R
+
H
2
O
to`liqmas angidrid yoki dipeptid
R
C H
N H
2
C O O H
+
H O O C
C H
N H
2
R
H N
C H
C O
R
C O
C H
N H
R
+
H
2
O
to`liq angidrid yoki diketopiperazin
b) β–aminokislotalar qizdirilganda ammiak ajralib chiqishi hisobiga
to`yinmagan kislota hosil bo`ladi:
H
2
N–CH
2
–CH
2
–COOH → CH
2
=CH–COOH + NH
3
222
c) γ–aminokislotalar qizdirilganda suv ajralib chiqadi va laktamlar hosil
bo`ladi:
H
2
C
C H
2
C O O H
C H
2
N H
2
H
2
C
C H
2
C O
N H
C H
2
+
H
2
O
Aminokislotalar tirik organizm oqsillarining tuzilishi uchun zarur. Odam va
hayvonlar ularni oqsilli ovqat tarkibidan oladi. Ko`pchilik aminokislotalar
tibbiyotda dori–darmon sifatida ishlatiladi, ba`zilaridan qishloq xo`jligida
hayvonlar ovqatiga qo`shib berish uchun foydalaniladi. Tarmoqlanmagan
aminokislotalar bifunksional (molekulasida ikkita funksional guruhi bor)
monomerlar sifatida sintetik tolalar, shu jumladan kapron va enant ishlab chiqarish
uchun foydalaniladi.
Glikokol (glitsin yoki aminosirka kislota) H
2
N–CH
2
–COOH shirin ta`mli,
rangsiz kristall modda, suvda yaxshi eriydi, 292
0
C da suyuqlanadi. Tuban
hayvonlarning muskulida uchraydi, ipak oqsili va gippur kislotani kislotali muhitda
gidrolizlash yo`li bilan olinadi.
C O
N H
C H
2
C O O H
+
H O H
C O O H
+
H
2
N
C H
2
C O O H
L (+)–alanin (α–aminopropion kislota yoki 2–aminopropan kislota)
CH
3
–CH(NH
2
)–COOH kristall modda, 295
0
C da suyuqlanadi. Hamma oqsillar
tarkibida, ayniqsa ipak oqsilida ko`p bo`ladi. Sanoatda ipak fibrionini gidroliz
qilish yo`li bilan olinadi.
L (+)–valin (α–aminoizovalerian kislota yoki 2–amino–3–metil butan
kislota) CH
3
–CH(CH
3
)–CH(NH
2
)–COOH kazein, gemoglobin va valin oqsillari
tarkibiga kiradi. Agar ushbu mahsulotlar achib qolsa, valin izobutil spirtga
aylanadi:
C H
3
C H
C H
C O O H
C H
3
N H
2
+
(O )
C H
3
C H
C H
3
C H
2
O H
+
H C N
+
O
2
L (+)–leysin (α–aminoizokapron kislota yoki 2–amino–4–metil pentan
kislota) CH
3
–CH(CH
3
)–CH
2
–CH(NH
2
)–COOH kazein, gemoglobin, tuxum
albumini kabi oqsillarni gidroliz qilish yo`li bilan olinadi.
223
L (+)–izoleysin (α–aminoizokapron kislota yoki 2–amino–3–metil pentan
kislota) CH
3
–CH
2
–CH(CH
3
)–CH(NH
2
)–COOH kazein, gemoglobin, tuxum
albumini kabi oqsillar gidrolizlanganda leysin bilan birga ajraladi.
Glutamin kislota (α–aminoglutar kislota) HOOC–(CH
2
)
2
–CH(NH
2
)–COOH
ikki asosli aminokislotalar vakili bo`lib, suvli eritmasi kislota xossali. Buning
sababi, bitta karboksil guruhi aminoguruhini neytrallaydi, ikkinchisi esa bo`sh
qoladi:
H O O C
C H
2
C H
2
C H
N H
2
C O O H
H O O C
C H
2
C H
2
C H
N
+
H
3
C O O
-
Oqsil moddalar gidroliz mahsulotida, shu bilan birga o`simlik va hayvon
organizmida sof holda uchraydi, organizmda azot almashinuvida muhim o`rin
tutadi. Ammiakni biriktirib olib glutamin amidini hosil qiladi.
Glutamin kislota tibbiyotda ruhiy kasalliklarni davolashda qo`llaniladi.
p–Aminobenzoy kislota HOOC–C
6
H
4
–NH
2
aromatik aminokislota bo`lib,
rangsiz kristall modda. Sanoatda p–nitrobenzoy kislotani vodorod yordamida
qaytarish usuli bilan olinadi:
C O O H
N O
2
+
H
2
3
C O O H
N H
2
+
2 H
2
O
p–Aminobenzoy kislota hisolalari og`riq qoldiruvchi ta`sirga ega. Shuning
uchun tibbiyotda p–aminobenzoy kislotaning etil efiri anestezin, dietilaminoetil
efirining xlorid kislota bilan hosil qilgan tuzi novokain nomi bilan og`riq
qoldiruvchi vositalar sifatida keng qo`llaniladi.
C O
N H
2
O
C
2
H
5
C O
N H
2
O
C H
2
C H
2
N
C
2
H
5
C
2
H
5
. H C l
anestezin novokain
Mavzuga oid tayanch iboralar.
224
Aminokislotalar–molekulasida bir vaqtning o`zida ham aminoguruhi, ham
karboksil guruhi bo`ladigan organik birikmalar.
Bir asosli aminokislotalar–molekulasida bitta amino va bitta karboksil
guruhlari mavjud bo`lgan aminokislotalar.
Ikki asosli aminokislotalar–molekulasida bitta amino va ikkita karboksil
guruhlari mavjud bo`lgan aminokislotalar.
Ikki amino guruhli aminokislotalar–molekulasida ikkita amino va bitta
karboksil guruhlari mavjud bo`lgan aminokislotalar.
aminokislotalar–karboksildan
boshlab
hisoblaganda
aminoguruhi
birinchi uglerod atomiga birikkan aminokislotalar.
aminokislotalar–karboksildan
boshlab
hisoblaganda
aminoguruhi
ikkinchi uglerod atomiga birikkan aminokislotalar.
aminokislotalar–karboksildan
boshlab
hisoblaganda
aminoguruhi
uchunchi uglerod atomiga birikkan aminokislotalar.
Glikokol–shirin ta`mli, rangsiz kristall modda, suvda yaxshi eriydi, 292
0
C
da suyuqlanadi.
L (+)–alanin–kristall modda, 295
0
C da suyuqlanadi.
L (+)–valin–kazein, gemoglobin va valin oqsillari tarkibiga kiradigan
aminokislota.
L (+)–leysin–kazein, gemoglobin, tuxum albumini kabi oqsillarni gidroliz
qilish yo`li bilan olinadigan aminokislota.
L (+)–izoleysin–kazein, gemoglobin, tuxum albumini kabi oqsillar
gidrolizlanganda leysin bilan birga ajraladi.
Glutamin kislota–ikki asosli aminokislota, suvli eritmasi kislota xossali.
p–Aminobenzoy kislota–aromatik aminokislota, rangsiz kristall modda.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. Aminokislotalar deb qanday organik birikmalarga aytiladi, ular necha turga
bo`linadi?
2. Aminokislotalar tarixiy, ratsional va xalqaro nomenklaturalar bo`yicha qanday
nomlanadi?
225
3. Aminokislotalar molekulalarida qanday turdagi izomeriya mavjud bo`ladi?
4. Bir asosli aminokislotalar gomologik qatorining formulalarini yozib bering.
5. α–, β– va γ–aminokislotalar deganda qanday aminokislotalar tushuniladi?
6. Aminokislotalar qanday usullar yordamida olinadi?
7. Aminokislotalar qanday turdagi fizik–kimyoviy xossalarni namoyon qiladi?
8. α–, β– va γ–aminomoy kislotalar bir xil sharoitda qizdirilganda qanday organik
birikmalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.
9. Glikokol, alanin va glutamin kislotaga xlorid kislota va etil spirti ta`sir
ettirilganda qanday organik birikmalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini
yozing.
10. p–aminobenzoy kislota va uning hosilalari tibbiyotda qanday dori vositalari
sifatida qo`llaniladi?
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
44–Mavzu: Alifatik va aromatik aminlar.
Reja:
226
1. Aminlar tushunchasi va ularning turlarini;
2. Alifatik aminlarning, nomlanishi, olinish usullarini;
3. Alifatik aminlarning fizik–kimyoviy xossalari, ishlatilishini.
Yangi darsning bayoni.
Ammiakning bitta, ikkita yoki uchta vodorod atomi organik radikallarga
almashinishi natijasida hosil bo`ladigan organik birikmalar aminlar deyiladi.
Aminlar molekula tuzilishiga qarab ikki turga ajratiladi: alifatik va aromatik
aminlar. Aminlar molekulasi tarkibidagi radikallar soniga qarab uch turga
bo`linadi: birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi aminlar. Agar aminlar molekulasida
bitta radikal bo`lsa birlamchi, ikkita radikal bo`lsa ikkilamchi, uchta radikal bo`lsa
uchlamchi aminlar deyiladi:
Alifatik aminlar. Ammiak yoki ammoniy gidroksidning bitta yoki bir
nechta vodorod atomlari uglevodorod radikallariga almashinishi natijasida hosil
bo`ladigan organik birikmalar alifatik aminlar deyiladi. Alifatik aminlar
molekulasi tarkibidagi uglevodorod radikallari soniga qarab uch turga bo`linadi:
birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi alifatik aminlar.
R
N H
2
R
1
N H
R
2
R
1
N
R
2
R
3
birlamchi amin ikkilamchi amin uchlamchi amin
Agar aminlar molekulasida bitta uglevodorod radikali bo`lsa birlamchi,
ikkita bo`lsa ikkilamchi, uchta bo`lsa uchlamchi alifatik aminlar deyiladi.
Ammoniy guruhidagi to`rttala vodorod atomi uglevodorod radikaliga
almashingan bo`lsa to`rtlamchi ammoniy asoslar deyiladi:
[NH
4
]
+
OH
–
→ [NR
4
]
+
OH
–
Nomenklaturasi va izomeriyasi. Ratsional nomenklatura bo`yicha
aminlarning nomi odatda ularning molekulasi tarkibiga kirgan radikallarning
nomiga amin qo`shimchasini qo`shib hosil qilinadi. Masalan:
C H
3
N H
2
C H
3
N H
C
2
H
5
C H
3
N
C
2
H
5
C
3
H
7
metilamin dimetilamin metiletilpropilamin
227
Xalqaro nomenklaturaga ko`ra aminlar uglevodorodlar hosilasi deb qaraladi,
asosiy zanjir raqamlanadi, aminoguruhning zanjirdagi o`rni ko`rsatiladi hamda
uglevodorod nomiga amino so`zi qo`shib nomlanadi. Masalan:
C H
3
C H
N H
2
C H
2
C H
3
C H
3
C H
2
C H
N H
2
C H
2
C H
3
2–aminobutan 3–aminopentan
Alifatik aminlarda izomeriya uglerod zanjirining tarmoqlanganlik darajasiga
hamda molekulada aminoguruhining joylashgan o`rniga bog`liq bo`ladi, masalan:
C H
2
N H
2
C H
2
C H
3
C H
3
C H
C H
3
N H
2
1–aminopropan 2–aminopropan
C H
2
C H
C H
2
C H
3
N H
2
C H
3
C H
C H
2
C H
2
C H
3
C H
3
N H
2
2–aminopentan 3–aminopentan
C H
2
N H
C H
3
C H
3
C H
3
N
C H
3
C H
3
C H
3
C H
2
C H
2
N H
2
propilamin metiletilamin trimetilamin
Olinish usullari. Alifatik aminlar sanoatda va laboratoriyada quyidagi
usullar bilan olinadi:
1. Aminokislotalarning tabiiy sharoitda chirituvchi bakteriyalar ta`sirida
parchalanishi natijasida birlamchi aminlar hosil bo`ladi. Masalan:
C O O H
C H
R
N H
2
R
C H
2
N H
2
+
C O
2
2. Uglevodorodlarning galogenli hosilalariga ammiak ta`sir ettirib birlamchi,
ikkilamchi, uchlamchi aminlar hamda to`rtlamchi ammoniy asoslar hosil qilish
mumkin (Gofman reaksiyasi). Masalan:
a) CH
3
–J + NH
3
→ [CH
3
NH
3
]
+
J
–
+ NH
3
→ CH
3
–NH
2
+ NH
4
J
metilyodid metilammoniy yodid metilamin
b) CH
3
–NH
2
+ CH
3
–J → [CH
3
–NH
2
–CH
3
]
+
J
–
+ NH
3
→ CH
3
–NH–CH
3
+ NH
4
J
metilamin dimetilammoniy yodid dimetilamin
228
c)
C H
3
N H
C H
3
+
C H
3
J
[C H
3
N H
C H
3
C H
3
]
+
J
-
+
N H
3
C H
3
N
C H
3
C H
3
N H
4
J
-
dimetilamin trimetilammoniy yodid trimetilamin
+
C H
3
J
[C H
3
N
C H
3
C H
3
]
+
J
-
C H
3
C H
3
N
C H
3
C H
3
d )
trimetilamin tetrametilammoniy yodid
3. Nitrobirikmalarni, nitrillarni, oksimlarni va gidrazonlarni katalizator (Ni)
ishtirokida vodorod bilan qaytarilganda aminlar hosil bo`ladi:
C
3
H
7
–NO
2
+ 3H
2
→ C
3
H
7
–NH
2
+ 2H
2
O
nitropropan aminopropan
CH
3
–CH
2
–C≡N + 2H
2
→ CH
3
–CH
2
–CH
2
–NH
2
propilonitril aminopropan
C H
3
C H
N H
2
C
2
H
5
+
C H
3
C
C
2
H
5
N
O H
2 H
2
+
H
2
O
oksimmetiletilketon izobutilamin
+
C H
3
C
C H
3
N
N H
H
2
2
C H
3
C H
N H
2
C H
3
+
N H
2
atseton fenil gidrazoni izopropilamin fenilamin
4. Kislotalar amidlariga ishqoriy muhitda natriy gipoxlorit yoki gipobromid
ta`sir ettirilganda birlamchi aminlar hosil bo`ladi:
R–CO–NH
2
+ 2NaOH + NaOCl → R–NH
2
+ Na
2
CO
3
+NaCl + H
2
O
R–CO–NH
2
+ 2NaOH + NaOBr → R–NH
2
+ Na
2
CO
3
+NaBr + H
2
O
Do'stlaringiz bilan baham: |