4. Izonitrillar hosil bo`lishi. Aromatik aminlar xloroform va ishqorning
spirtdagi eritmasi ishtirokida qizdirilganda qo`lansa hidli moddalar–izonitrillar
hosil qiladi:
C
6
H
5
–NH
2
+ CHCl
3
+ 3NaOH → C
6
H
5
–N=C + 3NaCl + 3H
2
O
239
5. Benzol halqasidagi vodorodlarning almashinish reaksiyalari. Benzol
halqasiga aminoguruhi ancha ta`sir ko`rsatadi. Bu ta`sir vodorod atomlari
harakatchanligining benzoldagiga qaraganda kuchayishidan kelib chiqadi;
a) Anilin odatdagi sharoitda bromli suv bilan oson reaksiyaga kirishadi:
N H
2
+
3 B r
2
N H
2
B r
B r
B r
+
3HBr
b) Anilin nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishib pikramid kislota hosil qiladi:
N H
2
+
3
N H
2
N O
2
N O
2
O
2
N
+
H O
N O
2
3 H
2
O
c) Anilin sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishib sulfanil kislotaga aylanadi:
H
2
N
+
H O
S O
3
H
H
2
N
S O
3
H
+
H
2
O
6. Oksidlanish reaksiyalari. Aromatik birlamchi aminlar tarkibida
aminoguruhi –NH
2
mavjud bo`lganligi uchun oson oksidlanish xususiyatiga ega.
Masalan, anilin havoda oksidlanib, avval sarg`ish, so`ngra qo`ng`ir rangga
bo`yaladi. Anilin xlorli ohak ta`sirida oksidlanganda avval binafsha rang, so`ngra
xira–binafsha rang paydo bo`ladi. Bu reaksiya anilinning sifat reaksiyalardan biri
bo`lib hisoblanadi.
Anilin xromli aralashma (konsentrlangan H
2
SO
4
bilan K
2
Cr
2
O
7
) bilan
reaksiyaga kirishganda avval emeraldin, so`ngra esa qora anilin deyiladigan qora
cho`kma hosil bo`ladi. Bu modda mustahkam bo`yoq sifatida (gazlamalar va
mo`ynani qora rangga bo`yash uchun) ishlatiladi.
Anilin C
6
H
5
–NH
2
o`ziga xos salgina qo`lansa hidli, zaharli, 185
0
C da
qaynaydigan, rangsiz moysimon suyuqlik, u suvdan og`ir va suvda kam eriydi,
lekin benzolda, efirda va spirtda yaxshi eriydi. Anilin havoda turib qolsa tezda
oksidlanib qorayadi, nafas yo`llari orqali organizmga kirsa odamni zaharlaydi,
ya`ni bosh aylanish va ko`ngil aynish alomatlari paydo bo`ladi. Sanoatda bo`yoq
240
moddalar, dorivor moddalar, portlovchi moddalar ishlab chiqarishda keng
qo`llaniladi.
Sulfanil kislota amidi yoki oq streptotsid hozirgi zamon tibbiyotida keng
qo`llaniladigan sulfanilamid preparatlarining eng oddiy vakili bo`lib, uning
formulasi quyidagichadir:
H
2
N
S O
2
N H
2
Sulfanil kislota amidi tibbiyotda turli xil streptokokk va pnevmokokk
mikroblarni yo`qotishda, sulfanilamidlar esa turli yuqumli kasalliklarni davolashda
qo`llaniladi.
Oq streptotsid farmatsevtika sanoatida ko`plab miqdorda sintez qilinadi.
Sintez jarayoni bir necha bosqichdan iborat:
a) Anilin molekulasidagi aminoguruhni «himoya qilish» uchun anilin
atsetillanadi va antifebringa o`tkaziladi:
N H
2
+
+
H
2
O
H O
C O
C H
3
N H
C O
C H
3
b) Antifebringa xlorsulfon kislota ta`sir ettiriladi va p–holatdagi birikma
hosil bo`ladi:
+
H O
S O
2
C l
H
2
O
N H
C O
C H
3
N H
C O
C H
3
S O
2
C l
-
c) p–holatdagi birikmaga NH
3
ta`sir ettirilganda galogen aminoguruhi bilan
almashinishi natijasida sulfamid guruhi hosil bo`ladi:
+
N H
C O
C H
3
S O
2
C l
N H
3
N H
C O
C H
3
S O
2
N H
2
-
H C l
d) olingan amid kislotali muhitda gidrolizlanganda oq streptotsid va sirka
kislota hosil bo`ladi:
+
H
2
N
S O
2
N H
2
+
N H
C O
C H
3
S O
2
N H
2
H O H
C H
3
C O O H
Oq streptotsid oq kristall modda bo`lib, suvda kam eriydi. U streptokokk
mikroblarini yo`qotishda katta ahamiyatga ega. Biroq, uning qo`shimcha zararli
ta`sir qilish xususiyati mavjud, shuning uchun tibbiyotda oq streptotsid o`rniga
241
uning hosilalari (masalan, norsulfazol, etazol, sulfazin, sulgin, marfanil, sulfazol,
sulfadimezin) keng qo`llanilmoqda.
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Aromatik aminlar–ammiak yoki ammoniy gidroksiddagi bir yoki bir
nechta vodorod atomlari o`rnini aromatik uglevodorod radikallari almashinishi
natijasida hosil bo`ladigan aminlar.
Birlamchi aromatik aminlar–ammiak molekulasidagi bitta vodorod atomi
aromatik uglevodorod radikaliga almashinishi natijasida hosil bo`ladigan aminlar.
Ikkilamchi aromatik aminlar–ammiak molekulasidagi ikkita vodorod
atomi aromatik, yoki aromatik va alifatik uglevodorod radikallariga almashinishi
natijasida hosil bo`ladigan aminlar.
Uchlamchi aromatik aminlar–ammiak molekulasidagi uchta vodorod
atomi aromatik, yoki aromatik va alifatik uglevodorod radikallariga almashinishi
natijasida hosil bo`ladigan aminlar.
Anilin–o`ziga xos salgina qo`lansa hidli, zaharli, 185
0
C da qaynaydigan,
rangsiz moysimon suyuqlik.
Sulfanil kislota amidi yoki oq streptotsid–hozirgi zamon tibbiyotida keng
qo`llaniladigan sulfanilamid preparatlarining eng oddiy vakili.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. Qanday organik birikmalar aromatik aminlar deb ataladi, ular nechta sinfga
bo`linadi?
2. Birlamchi aromatik aminlar deb qanday aminlarga aytiladi, ularga qaysi
birikmalar misol bo`ladi?
3. Ikkilamchi aromatik aminlar deb qanday aminlarga aytiladi, ularga qaysi
birikmalar misol bo`ladi?
4. Uchlamchi aromatik aminlar deb qanday aminlarga aytiladi, ularga qaysi
birikmalar misol bo`ladi?
5. Aromatik aminlar ratsional va xalqaro nomenklaturalar bo`yicha qanday
nomlanadi?
6. Aromatik aminlar qanday usullar yordamida olinadi?
242
7. Aromatik aminlar qanday turdagi fizik–kimyoviy xossalarni namoyon qiladi?
8. Fenilaminga xlorid kislota, sulfat kislota, brom ta`sir ettirilganda qanday organik
moddalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.
9. Sulfanil kislota amidi qanday yo`l bilan olinadi, reaksiya tenglamalarini yozing.
10. Uchlamchi aminlarga nitrit kislota ta`sir ettirilganda qanday organik modda
hosil bo`ladi, reaksiya tenglamasini yozing.
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
46–Mavzu: Geterosiklik birikmalar.
Bir geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalar.
Reja:
1. Geterosiklik birikmalar va ularning turlarini;
2. Besh a`zoli geterosiklik birikmalat va ularning turlarini;
3. Furan, furfurol, tiofen va pirrollarni.
243
Yangi darsning bayoni.
Geterosiklik birikmalar deb halqasida uglerod va ugleroddan boshqa
element atomlari (O, N, S) mavjud bo`lgan yopiq zanjirli birikmalarga aytiladi.
O
S
N
furan tiofen piridin
Geterosiklik birikmalar halqasidagi ugleroddan boshqa element atomlari
geteroatomlar (grekcha «geteros»–har xil, boshqa) deb ataladi. Geterosiklik
birikmalar barqaror birikmalar bo`lib, ular halqasida ko`pincha kislorod, azot va
oltingugurt geteroatomlari uchraydi.
Geterosiklik birikmalar halqadagi atomlarning umumiy soniga qarab
quyidagi turlarga bo`linadi: besh a`zoli geterosiklik birikmalar, olti a`zoli
geterosiklik birikmalar, kondensirlangan geterosiklik birikmalar. Geterosiklik
birikmalar halqadagi geteroatomning soniga qarab ikki turga bo`linadi: bir
geteroatomli geterosiklik birikmalar, ikki geteroatomli geterosiklik birikmalar.
Ratsional nomenklatura bo`yicha bir geteroatomli geterosiklik birikmalar
nomlanganda ularning trivial nomlari asos qilib olinadi. Yon zanjirida funksional
guruhlar mavjud bo`lgan geterosiklik birikmalar nomi esa tegishli geterosiklik
radikallar nomidan foydalanib nomlanadi. Besh a`zoli geterosiklik birikmalarda
o`rinbosarlarning holati
,
1
,
,
1
harflari, olti a`zoli geterosiklik birikmalarda
esa
,
1
,
,
1
,
harflari bilan belgilanadi.
Xalqaro nomenklaturaga ko`ra geterosiklik birikmalarni nomlashda
geterosiklning trivial nomi asos qilib olinadi. Halqadagi o`rinbosarlar holati raqam
bilan ko`rsatiladi. Raqamlash doimo geteroatomdan boshlanadi, ya`ni geteroatom
doimo bir raqami bilan belgilanadi. Kondensirlangan geterosiklik birikmalarda
raqamlash olti a`zoli siklning β
1
–holatida turgan geteroatomdan boshlanadi.
Besh a`zoli geterosiklik birikmalar.
Molekulasida beshta element atomi o`zaro birikib halqa hosil qilgan
geterosiklik birikmalar besh a`zoli geterosiklik birikmalar deb ataladi. Bu
244
element atomlarining uch yoki to`rttasi uglerod bo`lib, bir yoki ikkitasi ugleroddan
boshqa element atomi hisoblanadi. Ular o`z navbatida ikkiga bo`linadi: bir
geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalar, ikki geteroatomli besh a`zoli
geterosiklik birikmalar.
Bir geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalarga asosan furan,
furfurol, tiofen va pirrol misol bo`ladi.
S
O
N H
furan tiofen pirrol
Furan rangsiz, xloroform hidli, neytral xususiyatli suyuqlik bo`lib, 31
0
C da
qaynaydi, suvda erimaydi, havoda oksidlanishi hisobiga qorayadi. Furan benzol
kabi aromatik xossaga ega. Masalan, furan brom bilan reaksiyaga kirishganda
vodorod atomlarining brom bilan o`rin almashinishi sodir bo`ladi.
O
+
B r
2
4
O
B r
B r
B r
B r
+
4HBr
Furfurol furanning eng muhim hosilasi bo`lib, sanoatda yog`och,
makkajo`xori so`tasi, somon va boshqalarni kislotali gidroliz qilish yo`li bilan
olinadi. Shuning uchun ham furfurol arzon mahsulot hisoblanadi.
O
C
O
H
Furfurol yangi yopilgan non hidli, rangsiz suyuqlik bo`lib, suvda yomon
eriydi, 162
0
C da qaynaydi, havoda oson oksidlanishi natijasida qora smolaga
aylanadi.
Kimyoviy xossalariga ko`ra furfurol benzoy aldegidga o`xshaydi. Furfurol
vodorod xlorid ishtirokida floroglyutsin bilan, shuningdek, anilin bilan qizil rangli
kondensatsiyalanish mahsuloti hosil qiladi.
Furfurol selektiv erituvchi sifatida ishlatiladi, bundan tashqari plastmassalar
ishlab chiqarishda formaldegid o`rnida qo`llaniladi. Tibbiyotda furfurol hosilalari
furatsilin va furazolidonlar bakteritsid preparatlar sifatida ishlatiladi.
245
O
C H = N
O
2
N
N H
C O
N H
2
furatsilin
Tiofen benzol hidli, 84
0
C da qaynaydigan, suvda erimaydigan rangsiz
suyuqlik. Toshko`mir smolasi haydalganda benzol va tiofen birga haydaladi.
Tiofenni ajratib olish uchun aralashmaga simob atsetat ta`sir ettiriladi. Tiofen
simob atsetat bilan reaksiyaga kirishib simob–organik birikma hosil qiladi. Hosil
bo`lgan simob–organik birikmani kislota bilan parchalash orqali tiofen ajratib
olinadi.
Kimyoviy xossalari bo`yicha tiofen benzolga o`xshaydi, biroq tiofenda
«aromatiklik» xossasi ancha kuchli. Tiofen benzolga nisbatan osonroq xlorlanadi,
sulfolanadi, nitrolanadi, bunda α–holatdagi vodorod atomlari galogen, sulfo va
nitro guruhlar bilan o`rin almashadi.
S
+
2 C l
2
S
C l
C l
+
2HCl
tiofen dixlortiofen
S
+
S
S O
3
H
H O
S O
3
H
+
H
2
O
tiofen sulfotiofen
S
+
S
N O
2
H O
N O
2
+
H
2
O
tiofen nitrotiofen
Tiofen hosilalari dorivor preparat–ixtiol preparati tarkibiga kiradi.
Tibbioytda ixtiol teri kasalliklarini (saramas) davolashda qo`llaniladi.
Pirrol xloroform hidli, rangsiz suyuqlik bo`lib, 130
0
C da qaynaydi, suvda
erimaydi, ammo spirt va efirda yaxshi eriydi. Havoda tez oksidlanishi natijasida
smolaga aylanadi. Pirrol bug`i xlorid kislota bilan ho`llangan qarag`ay cho`pini
qizil rangga bo`yaydi.
246
Pirrolning aromatiklik xossasi kuchli bo`lib, galogenlanish, sulfolanish va
nitrolanish reaksiyalariga oson kirishadi. Pirrol kuchsiz asos va kuchsiz kislota
xossalariga ega bo`ladi.
a) Pirrol NH= dagi vodorod atomi hisobiga kaliy metali yoki KOH ning
konsentrlangan eritmasi ta`sirida kaliy–pirrol hosil qiladi:
N H
+
K O H
+
N H
K
H
2
O
pirrol kaliy pirrol
b) Pirrol rux kukuni va sirka kislota ishtirokida gidrogenlanadi va pirrolin
hosil bo`ladi:
N H
+
N H
H
2
pirrol pirrolin
c) Pirrol platina yoki nikel katalizatori ishtirokida gidrogenlanadi va
pirrolidin hosil bo`ladi:
N H
+
N H
H
2
2
pirrol pirrolidin
Ba`zi bir aminokislotalar, ayrim alkaloidlar, o`simliklar xlorofilli,
gemoglobin va porfirinlar molekulasining asosini pirrol va uning qaytarilish
mahsulotlari tashkil etadi.
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Geterosiklik birikmalar–halqasida uglerod va ugleroddan boshqa element
atomlari mavjud bo`lgan yopiq zanjirli birikmalar.
Besh a`zoli geterosiklik birikmalar–molekulasida beshta element atomi
o`zaro birikib halqa hosil qilgan geterosiklik birikmalar.
Bir geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalar–halqa hosil qilgan
beshta elementning to`rttasi uglerod, bittasi ugleroddan boshqa element atomlari
bo`lgan geterosiklik birikma.
247
Furan–rangsiz, xloroform hidli, neytral xususiyatli suyuqlik, 31
0
C da
qaynaydi, suvda erimaydi, havoda oksidlanishi hisobiga qorayadi.
Furfurol–furanning eng muhim hosilasi, yangi yopilgan non hidli, rangsiz
suyuqlik bo`lib, suvda yomon eriydi, 162
0
C da qaynaydi.
Tiofen–benzol hidli, 84
0
C da qaynaydigan, suvda erimaydigan rangsiz
suyuqlik.
Pirrol–xloroform hidli, rangsiz suyuqlik, 130
0
C da qaynaydi, suvda
erimaydi, ammo spirt va efirda yaxshi eriydi.
Takrorlash uchun savol va masalalar.
1. Qanday turdagi organik birikmalar geterosiklik birikmalar deb ataladi, bu
birikmalar tarkibida necha xil geteroatom mavjud bo`ladi?
2. Molekula tarkibidagi a`zolar yoki geteroatomlar hamda halqalar soniga qarab
geterosiklik birikmalar qanday turlarga bo`linadi?
3. Ratsional nomenklatura bo`yicha geterosiklik birikmalar qanday nomlanadi?
4. Xalqaro nomenklatura bo`yicha geterosiklik birikmalar qanday nomlanadi?
5. Besh a`zoli geterosiklik birikmalar deb qanday turdagi geterosiklik birikmalarga
aytiladi, ular nechta sinfga bo`linadi?
6. Bir geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalarga qaysi moddalar misol
bo`ladi, ularning formulalarini yozing.
7. Furan qanday xossalarni namoyon qiladi, texnika va tibbiyotda qanday
maqsadda ishlatiladi?
8. Furfurol qanday xossalarni namoyon qiladi, texnika va tibbiyotda qanday
maqsadda ishlatiladi?
9. Tiofen qanday yo`l bilan olinadi, qanday xossalarni namoyon qiladi?
10. Pirrol qanday yo`l bilan olinadi, qanday xossalarni namoyon qiladi?
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun.
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.
2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
248
3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent,
«O`zbekiston» nashriyoti, 2002.
4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina»
nashriyoti, 1987.
6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik
ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
7. O. S. Sodiqov, O. Y. Yo`ldoshev, K. S. Sultonov. «Organik ximiya»,
Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1971.
47–Mavzu: Ikki geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalar.
Reja:
1. Ikki geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalar tushunchasini;
2. Pirazol, imidazol, tiazollarni.
Yangi darsning bayoni.
Ikki geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalar azolllar deb atalib, ular
aromatik xususiyatga ega bo`ladi. Ularga pirazol, imidazol, tiazol misol bo`ladi.
N
N H
N
N H
N
S
pirazol imidazol tiazol
Pirazol piridin hidli, 70
0
C da suyuqlanadigan kristall modda bo`lib, suvda,
benzolda, efirda, spirtda yaxshi eriydi. Pirazol asos xossali va aromatik xususiyatli
modda bo`lib, tifenga nisbatan oson sulfolanadi, nitrolanadi. Pirrol oksidlovchilar,
kislota va ishqorlar ta`siriga chidamlidir.
Pirazol qaytarilganda pirazolin va pirazolidin hosil bo`ladi:
N
N H
+
2H
N
N H
N H
N H
2H
+
pirazol pirazolin pirazolidin
249
Pirazolin oson oksidlanadi hamda molekulasida keton guruhi tutgan
pirazolon–5 hosil bo`ladi:
N
N H
2(O)
+
N H
N H
O
+
H
2
O
pirazolin pirazolon–5
Muhim dorivor preparatlar antipirin va amidopirin molekulalari asosini
pirazolon–5 tashkil qiladi.
Antipirin (1–fenil–2,3–dimetilpirazolon–5) achchiq ta`mli, oq kristall
modda bo`lib, suvda oon eriydi, 112–113
0
C da suyuqlanadi. Antipirin uchun
quyidagi sifat reaksiyalari xos:
1) Antipirin FeCl
3
eritmasi bilan qizil rangga bo`yaladi, bunda qizil rangli
kompleks birikma ferropirin 3C
11
H
12
ON
2
∙2FeCl
3
hosil bo`ladi:
2) Antipirin HO–NO
2
bilan yashil rang hosil qiladi:
N
N
C
6
H
5
C H
3
C H
3
O
+
H O
N = O
O
O = N
C H
3
C H
3
C
6
H
5
N
N
+
H
2
O
antipirin nitrozoantipirin
3) Reaksiya natijasida hosil bo`ladigan nitrozoantipirin yashil rangli modda
bo`lib, vodorod bilan qaytarilganda 4–aminoantipirin hosil bo`ladi. 4–
aminoantipirinni metillash yo`li bilan amidopirin olinadi.
O
O = N
C H
3
C H
3
C
6
H
5
N
N
+
H
2
O
H
2
3
H
2
N
C H
3
C H
3
C
6
H
5
N
N
O
-
2
C H
3
C l
+
2
-
H C l
2
O
N
C H
3
C H
3
C
6
H
5
N
N
H
3
C
C H
3
nitrozoantipirin 4–aminoantipirin amidopirin
Tibbiyotda antipirin isitmani tushiruvchi va og`riqni qoldiruvchi dori
vositasi sifatida ishlatiladi.
250
Do'stlaringiz bilan baham: |