|
2-o’quv savoli: Yutilgan energiya. Inson organizmi ionlashtiruvchi
nurlanishning yutishiga javob berishi.
Avariya yuz bergandan keyin radioaktiv zararlangan zonada odam uchun
eng zararli omil tashqi nurlanish hisoblanadi.
Radionuklidlarning ichki organizmlarga o'tishi, o'z vaqtida va qoidaga
muvofiq nafas olish organlarini muhofazasi ta'minlangan holatda deyarli
bo'lmaydi. Ichki nurlanish radionuklidlarning oziq ovqatlar va suv bilan birga
kirgandan keyingina rivojlanadi. Avariya bo'lgandan keyingi birinchi kunlarda
yodning radioaktiv izotoplari xavfli hisoblanadi, qaysiki odamning muhofazalash
bezlarida yig'i1a boshlaydi, birinchi navbatda sut bezlarida yig'iladiki, bu ayniqsa,
bolalar uchun katta xavf tug'diradi.
Avariyadan ikki-uch oy o'tgandan keyin ichki nurlanishning asosiy agenti -
65
bu radioaktiv seziy hisoblanadi, qaysiki, albatta, oziq-ovqat bilan birga organizmga
kirib qoladi. Shuningdek, inson organizmiga, agar atrof-muhit zararlanishini uncha
katta bo'lmagan masshtabda bo'lsa, boshqa radioaktiv moddalarning (masalan,
stronsiy, plutoniy) tushib qolishi ham mumkin.
Radioaktiv moddalarning inson organizmida yig'ilish taqsimoti
quyidagicha tavsiflanadi:
-
kalsiy,
stronsiy,
radiy
va
plutoniy
skletlarda
to'planadi;
-
seriy,
lantan,
plutoniy
va
boshqalar
jigarda
yig'i1adi;
- tretiy, uglerod, inert gazlar, seziy va boshqalar butun tana bo'ylab tekis
taqsimlanadi;
- radioaktiv yod asosan muhofaza bezlarini tanlaydi (30% atrofida), bunda uning
aktivligi boshqa organlar aktivligidan 100- 200 marta katta bo'ladi.
Ionlovchi
nurlanishlarni
chegaralashda
uning
asosiy
parametrlari
ekspozitsiya, yutilgan va ekvivalent miqdorlardan foydalaniladi.
Ekspozitsiya miqdori bu nurlanishning ionlashish xususiyatiga asoslangan
bo'lib, ionlashish nurlanishi maydonining son miqdorini ko'rsatadi. Uning birligi
rentgen (R) qabul qilingan. Bunda lR nurlanishda 1 sm3 havoda 2,08 x 109 juft ion
hosil bo'ladigan hobt tushiniladi. Xalqaro SI tizimida bu miqdor kulon/kilogramm
(Kl/kg) tarzida qabul qiIingan. lKl/kg =3876 R.
Yutilgan miqdor - nurIantirilayotgan moddaning ma'lum og'irlik birligida
yutiIgan energiya miqdori. Yutilgan miqdorning maxsus o'lchov birligi sifatida
lrad qabul qilingan. Xalqaro SI tizimida 1 Grey (Gr) qabul qilingan. 1 Gr= 100 rad.
Ekvivalent miqdor-o'lchov birligi ber. Har qanday ionlanuvchi nurIanishning
surunkali nurlantirishda 1 rad rentgen yoki gamma nurlanishlari biologik efTektini
beradigan birligi 1 ber birlik sifatida qabul qilinadi. Xalqaro SI tizimida ekvivalent
miqdor birligi Zivert (Zv). 1 Zv 100 ber. Radioaktiv moddalar ma’lum xususiy
xossalarga ega bo‘lib, inson organizmiga ta’sir qilishi natijasida xavfli vaziyat
vujudga kelishi mumkin.
Radioaktiv moddalarning eng xavfli tomoni shundaki, uning ta’siri inson
organizmidagi sezish organlari tomonidan sezilmaydi.
66
Inson radioaktiv nurlar ta’sirida uzoq vaqt ishlashiga qaramasdan ularning
zararli ta’sirlarini mutlaqo sezmasligi mumkin. Bu esa insonni mehnatni muhofaza
qilish qoidalariga befarq qarashga olib keladi; natijasi esa ayanchli tugaydi.
SHuning uchun ham radioaktiv moddalar bilan ishlaganda, ayniqsa, o‘ta ehtiyotkor
bo‘lish kerak.
Inson organizmining radioaktiv nurlanishi ichki va tashqi bo‘lishi mumkin.
Tashqi tomondan nurlanish ma’lum tashqi nurlanuvchi manba ta’sirida kechganligi
sababli, tarqalayotgan nurlarning kirib borish kuchi katta ahamiyatga ega. Kirib
borish kuchi katta bo‘lgan nurlarning organizmga zarari ham kuchliroq bo‘ladi.
Ichki nurlanish nur tarqatuvchi moddalar inson organizmining ichki
sistemalariga, masalan, yemirilgan teri qatlamlari orqali qonga, nafas olish
organlari, o‘pkaga va shilimshiq moddaga, ovqat hazm qilish organlariga tushib
qolgan taqdirda ro‘y beradi.
Bunda nurlanish nur tarqatuvchi modda qancha vaqt nurlansa yoki qancha
vaqt davomida organizmda saqlansa, shuncha vaqt davom etadi. SHuning uchun
ham radioaktiv moddalarning katta parchalanish davriga va kuchli nurlanishga ega
bo‘lgan moddalar ayniqsa xavfli hisoblanadi.
Radioaktiv nurlanishlarning biologik ta’siri organizmdagi atom va
molekulalarning ionlanishi sifatida xarakterlanadi va bu o‘z navbatida har xil
kimyoviy birikmalar strukturalarining o‘zgarishiga va normal molekulyar
birikmalarda uzilishlar bo‘lishiga olib keladi. Bu o‘z navbatida tirik hujayralardagi
modda almashinuvining buzilishiga va organizmda biokimyoviy jarayonlarning
ishdan chiqishiga sabab bo‘ladi. Katta kuchdagi nurlanish ta’siri uzoq vaqt davom
etsa, ba’zi bir hujayralarning halokati kuzatiladi va bu o‘z navbatida ayrim
organlarning, hattoki butun organizmning halokati bilan tugaydi.
Radioaktiv nurlanishlar ta’sirida organizmning umumiy qon aylanish
sistemasining buzilishi kuzatiladi. Bunda qon aylanish ritmi susayadi, qonning
quyilish xususiyati yo‘qola boradi, qon tomirlari, ayniqsa kapilyar qon tomirlari
mo‘rt bo‘lib qoladi, ichki ovqat hazm qilish organlarining faoliyati buziladi, odam
ozib ketadi va organizmning tashqi yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish
67
qobiliyati kamayadi.
Radioaktiv moddalarning qo‘lga ta’sir qilishi oldin sezilmaydi. Vaqt o‘tishi
bilan qo‘l qurushoq bo‘lib qoladi, unda yorilishlar kuzatiladi, tirnoqlar tushib
ketadi.
Radioaktiv nurlarning al’fa va beta nurlari tashqaridan ta’sir ko‘rsatganda
organizmning teri qavati yetarlicha qarshilik ko‘rsata oladi. Ammo bu radioaktiv
nurlar ovqat hazm qilish organlariga tushib qolganda ularning zararli ta’siri
kuchayib ketadi.
Ko‘pchilik radioaktiv moddalar organizmning ba’zi bir qismlarida yig‘ilish
xususiyatiga ega. Masalan jigar, buyrak va suyaklarda yig‘ilishi bu
organizmlarning tezda ishdan chiqishiga olib keladi.
Ba’zi bir radioaktiv moddalar zaharli bo‘lib, ularning zaharlilik darajasi eng
xavfli zararli moddalarnikidan ham yuqori bo‘ladi.
Organizmning nurlanish dozasini hisobga olib radioaktiv moddaning inson
organizmidagi miqdorini baholash mumkin.
68
Do'stlaringiz bilan baham: |
