O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-pedagogika instituti

4.10 – rasm
. Kalorimetrik sarf 
o‘lchagich sxemasi
 

---

23 
va savdo-hisob operatsiyalarini avtomatlashtirishda keng qo‘llaniladi. Bunday 
o‘lchash vositalariga dozatorlar, tarozilar va turli xil tenzorezistorli o‘zgartkichlar 
kiradi. 
Tarozi
– qattiq, sochiluvchan yoki suyuq moddalarning massasini o‘lchash 
uchun mo‘ljallangan o‘lchash vositasidir. Tarozilar, odatda, tortish prinsipiga, 
muvozanatlovchi momentni vujudga keltirish uslubi, qo‘llanish sohasi, 
avtomatlashtirilganlik darajasi, tortish chegarasiga va hokazolarga ko‘ra tasniflanadi. 
Tortish prinsipiga ko‘ra tarozilar diskret (davriy) va uzluksiz ishlaydigan 
tarozilarga ajraladi. Muvozanatlovchi momentni vujudga keltirish uslubiga ko‘ra 
tarozilar ikki guruhga bo‘linadi: mexanik (shayinli va prujinali) va elektromexanik 
tarozilar. Qo‘llanish sohasi va tortish chegararariga ko‘ra tarozilar umumiy vazifani 
bajaruvchi laboratoriya tarozilariga, texnologik tarozilarga; avtomatlashtirish 
darajasiga ko‘ra noavtomatik va avtomatik tarozilarga bo‘linadi. 
Dozatorlar
– sochiluvchan (va suyuq) materiallarning massalari yoki hajmlarini 
avtomatik o‘lchab beruvchi (dozalovchi) qurilmadir. Dozatorlar diskret va uzluksiz 
ishlaydigan bo‘lishi mumkin. Diskret ishlaydigan (porsion) dozatorlar asosan 
qurilmalarni balandligi bo‘yicha joylashtiriladigan texnologik jarayonlarda 
qo‘llaniladi. Uzluksiz ishlaydigan dozatorlar qurilmalarni gorizontal joylashtirish va 
materiallarni konveyer usulida tashish bilan bog‘liq texnologik jarayonlarda 
foydalaniladi. 
Tarozi – o‘lchash texnikasining zamonaviy holati mexanik tizimlardan elektron 
qurilmalarga 
kuchning 
elektromexanik 
(tenzorezistorli, 
vibrosterjenli) 
uzgartkichlaridan va zamonaviy mikroelektronik vositalardan foydalangan holda, shu 
jumladan mikroprotsessorlardan va maxsus qo‘llaniladigan mikrosxemalardan 
foydalangan holda o‘lchash bilan ifodalanadi. Bu tarozilarning aniqlik, unumdorlik, 
avtomatlashtirilganlik darajasi, ishonchlilik va boshqa shu kabi muhim 
ko‘rsatkichlarini yaxshilashga imkon beradi. 
Tarozi va dozatorlar texnologik qurilmalarning tarkibiy qismi hisoblanadi, 
shuning uchun ham ularning konstruksiyasi va qurilmalari mazkur darslikda qarab 
chiqilmaydi. 
Mazkur bobda texnologik qurilmalarga kiritiladigan avtomatik torozi o‘lchash 
qurilmalari (torozilar va dozatorlar) ning ba’zi o‘lchash o‘zgartkichlari qarab 
chiqiladi. Elektromexanik shayinsiz tarozilarning konstruksiyasi eng istiqbollidir, 
bunda yuk ko‘taruvchi qurilma bevosita kuch o‘zgartkichiga ta’sir qiladi. Signalni 
o‘zgartirish va qayta ishlash, tortish natijalarini indikatsiyalash, shuningdek, tortish 
jarayonini boshqarish va ma’lumotlarni chiqarish (olish) datchik bilan kabel orqali 
bog‘langan ajratuvchi blok (asbob) vositasida amalga oshiriladi.