O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

O‘rta Osiyo ko‘llarining harorat rejimi.
O‘rta Osiyo ko‘llari 
harorat rejimining yillik siklida quyidagi davrlarni ajratish mumkin: 
bahorgi-yozgi isish; yozgi-kuzgi sovish; kuzgi-qishki eng past harorat. 
Qayd etilgan davrlarni ajratishda quyidagi mezonlar e’tiborga 
olinadi. Jumladan, 
bahorgi davr 
- yillik minimumdan + 4
0
S haroratdagi 
eng katta zichlikka erishguncha yoki gomotermiya holatigacha bo‘lgan 
oraliqdir. Issiqlik almashinishi yillik siklining 
yozgi davri
haroratning 
to‘g‘ri stratifikatsiyasi hamda issiqlik muvozanati kirim va chiqim qismi 
elementlari barqarorlashgan vaqti bilan chegaralanadi. 
Yozgi-kuzgi sovish
 
davrining
boshlanishi ko‘ldagi suv massalari 
issiqlik zaxirasining ortishi to‘xtagan vaqtdan boshlanadi. Bunda ko‘lda 
mavjud bo‘lgan issiqlikning butun suv massalari orasida qayta 
taqsimlanishi kuzatiladi. Bu holat haroratning to‘g‘ri stratifikatsiyasi 
sharoitida kuzgi gomotermiyagacha davom etadi. 
Kuzgi-qishki
 
davr
 
esa kuzgi gomotermiya holatidan, teskari 
stratifikatsiya sharoitida, ko‘ldagi suv haroratining eng kichik qiymatga 
erishgunga qadar va so‘ngra issiqlik balansida musbat holatga o‘tgunga 
qadar davom etadi. Umuman olganda, O‘rta Osiyo ko‘llaridagi suv harorati 
bilan havo harorati orasida aniq bog‘lanish mavjud. 
11.4. Ko‘llar gidrokimyosi va gidrobiologiyasi 
Ko‘llar gidrokimyosi va gidrobiologiyasini o‘rganish muhim ilmiy 
va amaliy ahamiyatga ega. Ko‘ldagi suvning sifati uning gidrokimyoviy 
tarkibiga bog‘liq bo‘lsa, ko‘lning mahsuldorligi uning gidrobiologik rejimi 
bilan bog‘liqdir. 
Ko‘llarning gidrokimyoviy rejimi
ular suvi tarkibida erigan 
moddalar miqdorining davriy o‘zgarishlarida aks etadi. Ko‘llar suvi o‘zida 
erigan tuzlar miqdori hamda ularning tarkibi bilan Dunyo okeani va 
daryolar suvidan keskin farq qiladi. O‘z navbatida, har bir ko‘l suvi ham 
boshqasidan minerallashuv darajasi hamda erigan tuzlar tarkibi va miqdori 
bilan farqlanadi. Shu o‘rinda ko‘llar suvining minerallashuv darajasi 14 
mg/l dan 300 g/l gacha oraliqda o‘zgarishini qayd etib o‘tish kifoyadir. 
Ko‘llar suvida erigan moddalar va tuzlarning to‘planishi ko‘p 
jihatdan ulardagi suv almashinuv jadalligi bilan aniqlanadi. Ma’lumki, oqar 

---

154 
ko‘llardagi tuz miqdori berk ko‘llarga nisbatan juda kam bo‘ladi. 
O.A.Alyokin ko‘llar suvini ulardagi erigan tuz miqdoriga bog‘liq holda 
quyidagi turlarga ajratadi: 
- chuchuk ko‘llar 
(erigan tuzlar miqdori 1
00
0
gacha); 
- nimsho‘r ko‘llar
(1-24,7 
00
0
); 
- 
sho‘r ko‘llar 
(24,7-47 
00
0
); 
- 
o‘ta sho‘r ko‘llar
(47
00
0
dan katta). 
Ko‘llar suvini sho‘rligi bo‘yicha qayd etilgan guruhlarga ajratish 
shartli bo‘lmasdan, balki ularning har biri suvning ma’lum bir tabiiy-
kimyoviy doimiylari bilan bog‘liqdir. Shuning uchun ham amaliyotda 
ulardan foydalanish samarali natijalar beradi. 
Ko‘llar suvida mavjud bo‘lgan erigan moddalarni quyidagi 
guruhlarga ajratish mumkin: