O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi o„zbekiston milliy universiteti

Geotizimlarning bir butunligi qonuni.
Bu qonun eng muhim va 
ustuvor ahamiyatga ega bo‗lib, faqatgina tabiiy komponentlargina o‗zaro 
bog‗langan, bir butun bo‗lmay, tutash geotizimlar ham o‗zaro bir butun 
rivojlanadi va bir-biriga ta‘sir etib turadi. Geotizimlarda bir butunlik 
modda va energiyaning almashinuvi bilan ta‘minlanadi. Geotizimda inson 
xo‗jalik faoliyati ta‘sirida bo‗ladigan ma‘lum bir hududiy yoki sifatiy 
o‗zgarish yon-atrofdagi geotizimda ham mos holda o‗zgarish bo‗lishiga 
olib keladi. V.I.Vernadskiyning (2003) fikricha Yerning barcha jonli va 
jonsiz komponentlari fizik-kimyoviy bir butun, shuning uchun 
biogeokimyoviy farqlarga ega emas. 
Hozirgi kunga kelib tabiiy muhitga antropogen ta‘sirning keskin 
ortishi natijasida geotizimlarning rivojlanishida, modda va energiyaning 
almashinuvida antropogen omilning hissasi V.I.Vernadskiy ta‘biri bilan 
aytganda, geologik kuchlarnikidan bir necha barobar ortib, shunga mos 
holda salbiy ta‘siri juda ortib ketdi. Buning oqibatida geotizimlardagi 
tabiiy muvozanat ham inson ta‘siri kuchaygan joylarda asriy turg‗unlikdan 
chiqib, o‗zgarish tomoniga burildi. Bu jarayon, ayniqsa XX asrning 
ikkinchi yarmidan boshlab jadal ro‗y bermoqda.
Fanda shu narsa ma‘lumki, tabiat va jamiyat bir butun tizimdan 
iborat, bunda ayrim hodisalar bir-birlari bilan organik bog‗liqlikda mavjud 
bo‗ladi. Tabiat o‗z tarkibiga juda ham ko‗plab aniq shakllarni birlashtiradi, 
ular bir-birlari bilan o‗zaro ta‘sirda va bog‗liqlikda mavjud. Tabiatning tub 
qonunlaridan biri moddiy tizim va atrof-muhitning birlik qonunidir. Bu 
qonun barcha hollarda ham muntazam namoyon bo‗ladi. Jamiyatga 
nisbatan tadbiq qilinganda uni geografik muhit bilan birgalikda ekanligi 
yaqqol namoyon bo‗ladi. 
Odatda tabiatda har qanday hodisa o‗zgarishi o‗zaro ta‘sirda bo‗lgan 
boshqa hodisalarni ham o‗zgarishiga olib keladi. Bu jarayonda o‗zaro 
harakat tizimida eng ta‘sirchan bo‗lgan hodisalar tarkibida kuchli 
o‗zgarishlar yuz beradi. Binobarin, tabiatda bir nuqtada yoki hududda 
bo‗lgan o‗zgarishlar mos ravishda boshqa hududlarda ham o‗zgarishlar 

---

120 
sodir bo‗lishini keltirib chiqaradi. Bu hol, ayniqsa, geopara, paragenetik 
geotizimlarga xos, masalan, Orolbo‗yi va Orol, Balxashbo‗yi va Balxash 
va boshqalar.