109
monitoring bioekologik va geoekologik monitoring ma‘lumotlaridan
foydalangan holda uni to‗ldiradi va butun geografik qobiq miqyosida
amalga oshiriladi. Ushbu monitoringning asosiy vazifasi – tabiiy
muhitning butun geografik qobiq miqyosida o‗zgarish parametrlarini
kuzatish, nazorat qilish va bu o‗zgarishning vaqtincha yoki davriy holda
bo‗lishini aniqlash hamda bu holatning inson hayoti va faoliyatiga ta‘sirini
ekologik baholashdan iborat. Global monitoring kuzatishlari antropogen
ta‘sirga eng kam uchragan hududlarda – tayanch poligon yoki
stansiyalarda, ya‘ni biosfera qo‗riqxonalarida amalga oshiriladi.
Bunday
qo‗riqhonalar qatoriga O‗zbekistonda Chotqol biosfera qo‗riqxonasi kiradi.
Tabiiy muhitning o‗z-o‗zini tozalashining tabiiy holatini aniqlashda
REM ko‗rsatkichlari va meyoriy miqdor ko‗rsatkichlarini ekologik
baholash muhim ahamiyatga ega. Bu ko‗rsatkich tabiiy geotizimlarda
ma‘lum trofik (konsumentlar, produtsentlar, redutsentlarning o‗zaro
bog‗liqligi) va komponentlararo aloqalarni, tabiiy biologik modda
almashuvining hajmi va jadalligini belgilaydi. ―Shuning
uchun ham
geoekologik
monitoring
kuzatishlaridagi
indikatorlar
tarkibiga
geotizimlarning o‗z-o‗zini tozalash ko‗rsatkichlarini kiritish ularda
ifloslantiruvchi moddalar qay darajada to‗planganligini aniqlashga, bu
orqali geotizimlarning turli maishiy va sanoat chiqindilari bilan ifloslanish
REM va ularni prognozlashtirish imkoni vujudga keladi. O‗z-o‗zini
tozalash qobilyati va ruxsat etilgan yuk tabiiy geotizimlarning asosiy
tiplaridagi trofik aloqalar va biologik modda almashuvi jadalligini
o‗rganish orqali aniqlanadi‖ (Gerasimov 1985 y).
Ma‘lumki, tabiatda tabiiy, dinamik ekologik muvozanat mavjud
bo‗lib, agarda bu muvozanat buzilsa tabiiy
muhit ham degradatsiyaga
uchraydi. Oqibatda, tabiiy geotizimlarda buzilish ro‗y berib, modda va
energiyaning tabiiy oqimlari va ularning balanslarida qaytarilmas
o‗zgarishlar vujudga kelishi va butun geotizimning ishdan chiqishi
kuzatiladi.
Geotizimlarning
eng
muhim
xususiyatlaridan
biri
ularning
mahsuldorligidir. Shuning uchun ham geoekologik monitoringga
biomahsuldorlikni aniqlovchi indikatorlarni kiritish va buni tabiiy singari
inson tomonidan o‗zgartirilgan geotizimlarga ham tadbiq qilinishi lozim.
Ushbu ko‗rsatkichlarni taqqoslash bilan tabiiy
resurslardan qanchalik
samarali foydalanilayotganini aniqlash imkoniyati vujudga keladi.
Shuningdek, odatdagi empirik texnik tadbirlar va statistik meyoriy
ko‗rsatkichlardan ilmiy jihatdan asoslangan foydalanishga va prognozli
foydalanish koeffitsentiga o‗tishga imkon tug‗iladi.
110
Geoekologik monitoringni amalga oshirishda aerokosmik, landshaft
indikatsiyasi, kartografik, statsionar kuzatuv,
geofizik, geokimyoviy,
biokimyoviy, zoologik, epidemiologik, matematik, modellashtirish va
boshqa ko‗plab metodlardan foydalaniladi.
Bioekologik monitoringda atrof-muhitni bir necha parametrlari
(indikatorlari) bo‗yicha geofizik, biokimyoviy
va biologik sohalarda
muntazam nazorat hamda kuzatishga asoslaniladi. Bunda nazorat
punktlarida bioekologik ahamiyatga ega bo‗lgan (REM bo‗yicha)
kuzatishlarni amalga oshiriladi.
Geotizimli monitoringda geofizik, geokimyoviy va biokimyoviy
hamda biologik usullarda nafaqat nazorat punktlaridagina ish olib
bormasdan, balki alohida maxsus (testli) maydonlarda ham nazorat va
kuzatish ishlarini o‗tkaziladi. Test maydonlarini tabiiy test poligonlar deb
atash mumkin. Ayni shu poligonlarda geotizimli testlar (indikatorlar)
REM,
biologik mahsuldorlik, o‗z-o‗zini tozalash, prognozli foydalanish
koeffitsentini atrof-muhit bo‗yicha barcha monitoring uchun ishlab
chiqilishi lozim. Bunday poligonlar unchalik katta bo‗lishi shart emas,
lekin tabiat etarli darajada atrof-muhit uchun xos yoki shu joyning barcha
xususiyatlarni qamrab olgan bo‗lishi lozim. Bir tabiat zonasiga yoki
yirikroq tabiat-xo‗jalik tizimiga bitta poligon yetarli. Bundan zonal yoki
regional geoekologik poligonlar nomi kelib chiqadi.
Bunday poligonlarda
shu rayonga xos bo‗lgan kuzatishlar va nazorat olib boriladi. Bunda eng
muhim geotizimlar guruhlari mavjud bo‗lishi lozim: 1) tabiiy (qo‗riqxona)
holda; 2) tabiiy-antropogen (agrolandshaft); 3) antropogen geotizim
(shahar) (Gerasimov 1985 y.).
Do'stlaringiz bilan baham: 
