O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi o„zbekiston milliy universiteti

geoekologik monitoring
deyiladi.
Geoekologik monitoring insoniyatning yashash muhitining, alohida 
geotizimlarning, geografik qobiqning bir butun holati bo‗yicha amalga 
oshirishga asoslangan bo‗lib, uning 3 ta bosqichini ajratiladi.
1. Bioekologik (sanitar-epidemiologik) monitoring.
Ushbu 
monitoringning ob‘ekti bo‗lib atmosferaning quyi qatlamlari, yer osti va 
yer usti suvlari, tuproqlar, sanoat va maishiy chiqindilar, radioaktiv 
nurlanish va boshqalar hisoblanadi. Uning vazifasi atrof tabiiy muhitning 
o‗zgarishi bilan inson sog‗ligining buzilishi o‗rtasidagi aloqani asoslash, 
atrof-muhitga ta‘sir etuvchi kanserogen va mutagen omillarni nazorat 
qilish va tahlil qilish. Bioekologik monitoring odam sog‗ligi uchun eng 

---

108 
xavfli bo‗lgan zararli chiqindilar va moddalarning REM dan past 
bo‗lishiga qaratilgan. Bunday moddalarning miqdorini aniqlovchi 
tashkilotlar: gidrometeorologik, suv xo‗jaligi, sanitar-epidemiologik va 
boshqa stansiyalardir. Mazkur monitoring turi barcha tumanlar, shaharlar 
va boshqa aholi punktlarida amalga oshirilishi lozim. Chunki, odamlarning 
sog‗ligiga to‗g‗ridan-to‗g‗ri ta‘sir etuvchi moddalar haqida tezkor 
ma‘lumotlar juda zarurdir.
2. Geoekologik (geotizimli) monitoring.
Ushbu monitoringning 
ob‘ekti: tabiiy va antropogen geotizimlar, rekreatsion hududlar va 
o‗rmonlar, yo‗qolib borayotgan o‗simlik va hayvon turlari. Uning vazifasi 
atrof-muhitni o‗zgarishi, Shuningdek tabiiy-texnik tizimlar (agrogeotizim, 
urbogeotizim, industrial rayonlar va b.) ning dinamik o‗zgarishini nazorat 
va tahlil qilish, baholash va prognozlash. Asosiy ko‗rsatkichlar – biologik 
mahsuldorlik, tabiiy o‗z-o‗zini tozalash qobiliyati, modda-energiya balansi, 
geotizimlarning 
ifloslanish 
darajasi 
kabilar. 
Shuningdek, 
tabiiy 
geotizimlarning strukturasi va uning buzilishi, tuproqlarning potensial 
unumdorligi, qishloq xo‗jalik ekinlarining hosildorligi, o‗simlik va 
hayvonlarning 
populyasion 
holati 
va 
boshqalardir. 
Demak, 
ko‗rsatkichlarning ko‗pchiligi alohida komponentning emas, balki butun 
geotizimning holatini bildiradi.
Geotizimli monitoring bioekologik monitoring indikatori bo‗lib 
xizmat qiluvchi ob‘ektlarning atrof-muhitdagi genezisi va o‗zaro aloqasini 
ajratib olishga imkon beradi. Shuningdek, bioekologik monitoring 
mazmunini chuqulashtiradi, chunki atrof-muhitning stixiyali o‗zgarishi va 
inson yashash sharoitining, umuman biotaning, yomonlashuviga sababchi 
bo‗lgan hodisalarni oldindan ko‗ra olishga imkon beradi.
Geotizimlar asosan har xil xususiyatli tabiiy sharoitga ega bo‗lganligi 
sababli geotizimli monitoringni amalga oshirish ancha murakkab kechadi. 
Turli geotizimlar antropogen ta‘sirdan o‗zini-o‗zi turlicha tozalaydi, 
ularning barqarorlik imkoniyati ham turlicha bo‗ladi. Shuning uchun 
monitoringni tashkil qilish geotizimlarning individual xususiyatlarini har 
tomonlama hisobga olishni talab etadi.