O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi o„zbekiston milliy universiteti

3.6. Geoekologik prognozlashtirish. 
 
Prognoz – (
yunon. prognosis)
oldindan ko‗rish, oldindan aytish 
degan ma‘nolarni bildiradi. Tabiat bilan jamiyat o‗rtasidagi munosabatlar 
chigallashib borayotgan hozirgi vaqtda tabiiy muhitning kelajakda qanday 
xususiyatlarga ega bo‗lishi, geoekologik vaziyat qay holatda bo‗lishini 
bilish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, inson xo‗jalik faoliyati jadal ro‗y 
berayotgan, antropogen omil kuchli ta‘sir etayotgan geotizimlardagi 
geoekologik vaziyatni prognozlashtirish va prognozlarini ishlab chiqish 
muhim ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi.
Geoekologik prognozlashtirish
. Geoekologik prognozlashtirish – 
tadqiqot ob‘ektining (geotizimlar) geoekologik vaziyatining kelajakdagi 
holati, yuz berishi mumkin bo‗lgan o‗zgarish yo‗nalishlari va 
evolyusiyasini ilmiy asoslangan oldindan ko‗ra bilishdir.
Geoekologik tadqiqotlarda geotizimlar, ulardagi tabiiy va antropogen 
jarayonlar, hodisalar prognozlashtirish ob‘ektlari bo‗lib hisoblanadi.
Geoekologik prognozlashtirishning maqsadi – kelajakda tabiiy 
muhitda (geotizimlarda) yuz berishi mumkin bo‗lgan o‗zgarishlar, 
geoekologik vaziyatlarning evolyusiyasi yoki asosiy yo‗nalishlarini 
aniqlash. Shu maqsadda geoekologik prognozlashtirish turlicha bo‗lishi 
mumkin:

landshaftning dinamik o‗zgarishi natijasida geoekologik 
vaziyatlarning 
evolyusiyasi 
yoki 
asosiy yo‗nalishlarini 
aniqlash;

sanoat korxonalari chiqindilarining ko‗plab chiqarilishi 
natijasida atrof-muhitning ifloslanishi va buning asosida 
geoekologik vaziyatning jiddiylashuvini prognoz qilish;

suv havzalarining ifloslanishi va sathining pasayib borishi 
natijasida uning qurigan qismida geoekologik vaziyatning 
murakkablashuvini prognoz qilish;

iqlimning global isishi natijasida cho‗llashish va geotizimlarda 
bo‗ladigan o‗zgarishlarni prognoz qilish va h.k. 
Geoekologik 
prognoz 
geotizimlarning 
asosiy 
o‗zgarish 
yo‗nalishlarini, dinamik o‗zgarishlarini, morfologik strukturalarning 
murakkablashishini ham o‗z ichiga oladi. Geoekologik prognozni ishlab 
chiqish yetarli darajada murakkab va serqirrali bo‗lib, uning qay darajada 
to‗liqligi, haqiqatga yaqinligi va o‗zini oqlashligi prognozlashtirish 

---

114 
jarayonining majmuali holda olib borilishi va ilmiy asoslangan materiallar 
yetuk mutaxassislar tomonidan tayyorlanishiga bog‗liqdir.
Geoekologik prognozlashtirish jarayonida tadqiqotchining e‘tibori 
doimo kelajakka qaratilgan bo‗ladi, ya‘ni u yoki bu geotizim tabiiy va 
antropogen omillar ta‘sirida ma‘lum vaqt davomida qanday o‗zgarishlarga 
uchraydi va buning oqibatida uning strukturali-dinamik holati hozirgi 
holatidan qanday farq qiladi. O‗zgarish jarayonida endogen va ekzogen 
kuchlar hamda antropogen omillarning qaysi biri yetakchiligi hisobga 
olinadi, bu borada ularning o‗zgarish yo‗nalishi hisobga olingan holda 
geotizimda yuz berishi mumkin bo‗ladigan ayrim o‗zgarishlar tahlil 
qilinib, keyin tegishli xulosa, ya‘ni prognoz qilinadi.
T.V.Zvonkovaning (1988) fikricha, prognozlashtirishning umumiy 
mantiqiy sxemasi quyidagicha:

Prognozlashtirish 
ob‘ektining o‗tmishda va hozirdagi 
rivojlanish qonuniyatlari hamda yo‗nalishlari to‗g‗risida 
tushunchaga ega bo‗lish;

Ob‘ektning kelajakdagi rivojlanishi va holatini ilmiy jihatdan 
asoslash; 

Ob‘ektning o‗garishini belgilovchi sabablar va omillar 
to‗g‗isida hamda uning taraqqiyotini tezlashtiruvchi yoki 
to‗sqinlik qiluvchi sharoitlar to‗g‗risida tasavvurga ega bo‗lish; 

Boshqaruv bo‗yicha prognozli xulosalar va qarorlarni ishlab 
chiqish.