O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

tilning orfoepik 
normasi 
deb yuritiladi. Albatta, orfoepik normadan chetga chiqish hollari ham 
mavjud. Chunonchi, shevalar talaffuzi, vulgar yoki buzib talaffuz qilish kabilar.
Odatda ba’zi tayanch shevalar talaffuzi adabiy til talaffuz normasiga yaqin 
turadi. Masalan, rus adabiy tilining talaffuziga Moskva va Peterburg talaffuzi asos 
qilib olingan. O‘zbek adabiy tilining talaffuziga Toshkent va Farg‘ona vodiysi 
shevalarining talaffuzi asos qilib olingan.
Har bir til o‘zining ma’lum davrdagi orfoepik normasiga ega bo‘lib, davrlar 
o‘tishi bilan undagi fonetik va boshqa o‘zgarishlar natijasida uning orfoepik 
normasi ham o‘zgarishi mumkin. Fonetika va fonologiyadagi nazariy prinsiplarga 
asoslanib, orfoepiya tilning talaffuz normalarini amaliy jihatdan qanday bo‘lishini 
belgilab beradi.
Ba’zan chet tilidan ona tiliga kirgan so‘zlarning talaffuzi ham shu qabul 
qilgan tilning orfoepik normasiga moslashtirib talaffuz etiladi. (Masalan, vokzal, 
rels, miniatura, juri kabi).

---

71 
Biroq rus tili va u orqali chet tillardan kirgan so‘zlarda urg‘u har xil 
bo‘g‘inlarda bo‘lishi mumkin. Bu esa, o‘zbek tilining orfoepik normasida urg‘uning 
ko‘chma, ya’ni so‘zlarning har xil bo‘g‘inlariga tushish tartibini keltirib chiqardi. 
Masalan, fizik, Váshington, Lóndon kabi.
Qo‘shma so‘zlarning har bir komponenti o‘zining alohida urg‘usi bilan 
talaffuz etiladi: taómnóma, gúltójixó‘roz kabi. 
Orfoepiya normasi og‘zaki so‘zlashuv nutqida va rasmiy nutqda ba’zi 
o‘zgarishlarga uchraydi. Orfoepiya teatr, kino, radio, televideniye va notiqlik 
san’ati hamda nutq madaniyatidagi barcha talaffuz xususiyatlarining yig‘indisini 
adabiy normaga solib turuvchi mezon hisoblanadi.
Tildagi tarixiy-fonetik
 
 
va fonetik-fonologik o
‘
zgarishlar 
Til asta-sekin va mustaqil rivojlanib boradi. Tilning takomillashuvi va 
rivojlanishi ma’lum qonuniyatlar asosida bo‘ladi va boshqa ba’zi qonuniyatlardan, 
xususan tabiat qonunlaridan farq qiladi.
Til murakkab va ko‘pqirrali ijtimoiy hodisa bo‘lib, undagi barcha elementlar 
bir-biri bilan uzviy ravishda bog‘langan. Shu sababli tildagi qonuniyatlar ham bir-
biri bilan bog‘lanadi. Chunonchi, tildagi tarixiy-fonetik o‘zgarishlar ma’lum fonetik-
fonologik qonuniyatlar asosida ro‘y beradi va bu esa o‘z navbatida, grammatik va 
leksik o‘zgarishlarga ham ta’sir etadi. Tildagi tarixiy-fonetik o‘zgarishlarni 
qandaydir fiziologik yoki fizik qonunlar asosida tushuntirish mumkin emas. 
Fonetik-fonologik qonuniyatlar tilning ichki qonunlari hisoblanadi va faqat 
tilshunoslik jihatdan ilmiy tadqiq qilish borasida izohlanadi. Tildagi tarixiy-fonetik 
o‘zgarishlarni o‘rganuvchi qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning sohasi